Najugroženije nacionalne i verske manjine

U najnovijem Mostu Radija Slobodna Evropa razgovaralo se o stanju ljudskih prava u Srbiji i Bosni i Hercegovini. Sagovornice su bile Sonja Biserko, predsednica Helsinškog odbora za ljudska prava Srbije, i Vera Jovanović, predsednica Helsinškog komiteta Bosne i Hercegovine.

Bilo je reči o tome koje su grupacije najviše ugrožene, o diskriminaciji Bošnjaka u Republici Srpskoj i Srba u Federaciji, o odnosu Beograda prema Bošnjacima u Sandžaku, o teškom položaju Roma u Bosni i Hercegovini i Srbiji, o privilegovanim vernicima i verskoj diskriminaciji, o posledicama izolacije pripadnika manjina u Srbiji, o tome kako u Bosni i Hercegovini vera razdvaja učenike u školama, o pritiscima na aktiviste koji se bore za ljudska prava i o napadu reisa Cerića na Helsinški komitet Bosne i Hercegovine i njegovu predsednicu.

Omer Karabeg: Koje su grupe u ovom trenutku najviše ugrožene u Srbiji u pogledu ljudskih prava?

Sonja Biserko: Grupe koje su najviše izložene diskriminaciji su: Romi, LGBT populacija, žene, nacionalne i verske manjine i lica sa posebnim potrebama. Mada je država u poslednje tri godine donela niz akcionih i strategijskih planova koji se odnose na ove grupacije, njihov položaj se neće bitnije poboljšati dok se ne promeni odnos prema ljudskim pravima koji je u Srbiji uglavnom negativan. Srbija je konzervativno društvo koje smatra da su ljudska prava nešto nametnuto izvana i suprotno srpskom biću. Na tome posebno insistiraju Srpska pravoslavna crkva i neke desne grupacije.

Vera Jovanović: Sve ovo što je rekla kolegica Biserko može se više-manje reći i za Bosnu i Hercegovinu, s tim što je kod nas situacija još komplikovanija, jer u ugrožene grupe spadaju i pripadanici konstitutivnih naroda, koji žive na područjima gdje je njihov narod u manjini. I oni su diskriminirani kao Romi ili pripadnici LGBT populacije.

Bošnjaci u Republici Srpskoj ne mogu ostvariti osnovna ljudska prava. Čest je slučaj da povratnici - Bošnjaci moraju razmišljati o prodaji kuća i imanja koji su im vraćeni, tako da je sada na djelu jedna druga vrsta etničkog čišćenja. I Srbi u Federaciji su izloženi diskriminaciji kada su u pitanju zapošljavanje, socijalna prava ili pravo na penziju. Čak su nam i neki zakoni diskriminatorski i onemogućavaju ostvarivanje osnovnih ljudskih prava. Mi u Bosni i Hercegovini, nažalost, živimo u nacionalnim torovima, jer nas tjeraju da svako živi sa svojim narodom, a svi zajedno živimo loše.

Najveća manjina, a "nevidljiva"

Omer Karabeg: Kakav je položaj pripadnika manjinskih naroda u Srbiji? Imaju li oni ista prava kao i Srbi ili su diskrimisani?

Sonja Biserko: Manjine su najbolnija tačka u regionu, pa i u Srbiji, s obzirom da su za vreme Miloševića bile izložene represiji, ali i za vreme Koštunicine vladavine - sve do 2008 godine. Posledice te represije traju do danas. Neke manjine kao, na primer, Bošnjaci još su uvek u vrlo nepovoljnom položaju, jer se stalno sprečava formiranje Nacionalnog saveta Bošnjaka. Beograd još uvek utiče na stanje duha u Sandžaku. Tenzije koje već dve decenije vladaju Sandžakom ukazuju da Srbija i Beograd nastoje da spreče konstituisanje bošnjačke zajednice. To isto važi i za Albance na jugu Srbije koji su taoci nerešenog kosovskog pitanja i nezavisnosti Kosova. Negiraju se diplome onih Albanaca koji završe fakultete u Prištini, pa oni traže posao ili na Kosovu ili u Albaniji ili idu u svet, što dugoročno znači odumiranje njihove elite. To je politika etničkog čišćenja, jer su nacionalne zajednice bez elite na putu odumiranja. Sve u svemu, Albanci na jugu Srbije i Srbi na severu Kosova su u političkom vakumu i veoma su instrumentalizovani zbog svega što se dešava oko Kosova. Postoji problem i sa Vlasima, jer se veliki deo Vlaha poslednjih godina deklariše kao Rumuni, što Srbija pokušava da spreči. Tu postoji napetost sa Rumunijom koja podržava taj proces. Bitno je reći da je položaj manjina pokazatelj demokratičnosti svakog društva, pa i srpskog, i da nacionalizam prvo udara na nacionalne manjine i manjinske verske zajednice. Odnos prema manjinama nije samo pitanje države nego i društvene klime i opšteg stava prema manjinama. Postjugoslovenska društva, pa i srpsko društvo, još uvek su multietnička, bez obzira na sve strahote i etnička čišćenja koji su se dogodili devedestih godina, tako da problem manjina ostaje ključno demokratsko pitanje za sve države bivše Jugoslavije.

Omer Karabeg: Kakav je položaja pripadnika manjinskih naroda u Bosni i Hercegovini?

Vera Jovanović: Kada je težak položaj pripadnika konsitutivnih naroda koji su u manjini na nekoj teritoriji, onda možete zamisliti koliko je težak položaj nacionalnih manjina. Naš ustav priznaje tri konstitutivna naroda - Srbe, Bošnjake, Hrvate i - ostale. Pod tim “ostali“ spadaju nacionalne manjine. Nakon presude Evropskog suda u Strasburu, koji je Bosni i Hercegovini naložio da iz ustava ukloni odredbe kojim se diskriminiraju nacionalne manjine, postalo je neophodno da se promjeni ustav i da nacionalne manjine dobija sva ona prava koja imaju i konstitutivni narodi. Kako u Bosni i Hercegovini ništa ne ide kako treba, ova presuda još uvijek nije implementirana. Koliko će to teško ići najbolje govori činjenica da u komisiji, koju je za provođenje te presude formiralo Vijeće ministara,
doskora nije bio nijedan predstavnik nacionalnih manjina.

Omer Karabeg: Kakav je položaj Roma? Da li su oni u najgoroj situaciji?

Vera Jovanović: Romi su najveća manjinska zajednica u Bosni i Hercegovini i njihov položaj je sigurno najteži. Oni nemaju mogućnosti da se zapošljavaju, mnogo njihove djece ne ide u školu, nemaju TV programe na svom maternjem jeziku. Njihova situacija je zaista očajna. Ako se nekim napretkom može smatrati to što se je u posljednje vrijeme zaposlilo dvoje-troje Roma, onda se može reći da imamo neke pomake.

Sonja Biserko: Romi su najveća manjina i u Srbiji. Zvanično ih je registrovano oko 100.000, međutim, prema procenama Ujedinjenih nacija ima ih 400.000 - 500.000. To je takoreći nevidljiva manjina s obzirom da veliki deo novorođene romske dece nije registrovan zato što njihovi roditelji žive u nehigijenskim naseljima bez vode i struje, koja, tako da kažem, uopšte ne ulaze u opštinski inventar. Romi su višestruko diskriminisani i kad je reč o obrazovanju, i kad je reč o zapošljavanju, i kad je reč o stanovanju. Oni su u najtežem socijalnom i ekonomskom položaju. Poboljšanje položaja Roma u Istočnoj Evropi i na Balkanu je veliki prioritet Evropske komisije. Može se govoriti i o rasizmu prema romskoj populaciji. Građani imaju negativan stav prema njima i ne dozvoljavaju vlastima da Rome smeštaju u blizini naselja gde oni žive. To je problem koji je vrlo dugo prisutan i nephodni su veliki angažman vlasti i znatna finansijska sredstva da bi se promenio položaj Roma. Nije dovljno samo obezbediti školovanje njihove dece, treba im omogućiti da se zapošljavaju i obezbediti im krov nad glavom.

Omer Karabeg: Ima li etničkog nasilja?

Vera Jovanović: Mislim da je to nešto što pripada prošlosti. Naravno da postoje neki ekscesi, kao što su pisanje grafita sa nacionalno uvredljivim porukama, razbijanje prozora na džamijama i crkvama, provaljivanje u vjerske objekte, rušenje nadgrobnih spomenika. Međutim, fizičkih napada motiviranih nacionalnom mržnjom u zadnje vrijeme na svu sreću nema. Dešavaju se neke druge stvari koje su posljedica opšteg stanja u zemlji i nepostojanja pravne države. Svjedoci smo čestih obračuna mafijaških i tajkunskih grupa, koji stvaraju atmosferu nesigurnosti i staha. U posljednje vrijeme skoro svako veče eksplodira po neka bomba podmetnuta pod automobil ili u stambeni objekat. Visok je stepen i maloljetničke delikvencije, sa kojom vlasti nisu u stanju da se uhvate u koštac. Ali, etničkog nasilja nema.

Sonja Biserko: Ni u Srbiji nema etničkog nasilja. Ima etničkih tenzija, ima incidenata, ali nema više one vrste nasilja kakvo je u Srbiji bilo devedesetih godina, a u Vojvodini i nakon 2000. godine, kada je etničko nasilje dostiglo takve razmere da je o njemu raspravljao i Evropski parlament. Najveći problem je kako vratiti poverenja između većinskog stanovništva i manjinskih grupa koje su svih ovih godina nakon raspada Jugoslavije živele u nekoj vrsti duboke izolacije. Rezulat toga je da manjine danas gotovo da i nemaju dodirnih tačaka sa većinskim stanovništvom. Tako Mađari ne govore srpski, ali ni Srbi ne govore mađarski. Imali smo slučaj da Srbin i Mađar u Subotici govore engleski.

Političko nasilje stvara netoleranciju

Omer Karabeg: Postoji li verska diskriminacija? Postoje li privilegovani i manje privilegovani vernici?

Vera Jovanović: Kod nas se nacija podudara sa vjerom, tako da kada govorite o nacionalnoj diskriminaciji, govorite i o vjerskoj. Tamo gdje su privilegovani pripadnici većinskog naroda - privilegovana je i njihova vjera. Nedavno je, recimo, u Republici Srpskoj pravoslavna nova godina proglašena državnim praznikom, pa je na zahtjev kluba delegata bošnjackog naroda intervenisao ustavni sud Republike Srpske i konstatovao da je time povrijeđen bošnjački narod. Mislim da je jedan od razloga postojanja vjerske netolerancije i zloupotreba vjere u obrazovanju. U 54 škole u Federaciji Bosne i Hercegovine postoji segregacija djece po vjeri, jer roditelji ne žele da se njihova djeca miješaju. To je ono što zovemo dvije škole pod jedim krovom. To se proširilo i na Republiku Srpsku gdje povratnici bošnjačke nacionalnosti ne žele da idu u isti razred sa srpskom djecom. Po mom dubokom uvjerenju, to se ne dešava samo zbog vjeronauke, već i zbog djelovanja vjerskih vođa.

Sonja Biserko: Za Srbiju je karakteristično da su u zakon ušle samo tradicionalne crkve, dok su sve manje verske zajednice diskriminisane. Naravno, najpovlašćeniji položaj ima Srpska pravoslavna crkva, koja se tretira kao državna crkva. Ona ima veliki uticaj na društvo i na formiranje vrednosnog sistema. To je naročito došlo do izražaja za vreme vladavine Vojislava Koštunice, kada je Crkva dobila ogroman medijski i javni prostor i uspela da nametne vrednosti koje su bliske Demokratskoj stanci Srbije, Srpskoj radikalnoj stranci i Srpskoj naprednoj stranci.

Postoji velika tenzija između Srpske pravoslavne crkve i Islamske zajednice. Beograd je za vreme Vojislava Koštunice uspeo da razbije Islamsku zajednicu na dve organizacije i da ih sve vreme suprotstavlja, mada je ona, koja je vezana za muftiju Zukorlića, zapravo dominantna, jer ima većinu vernika. Inače, sve verske zajedice u Srbiji su konzervativne kada su u pitanju ljudska prava. One, recimo, dele isti negativan stav prema Paradi ponosa i bile su nosioci stvaraja negativne atmosfere oko tog događaja.

Omer Karabeg: Da li su aktivisti koji se bore za ljudska prava izloženi pritiscima?

Vera Jovanović: Bilo je tih slučajeva i ranije, ali jedan od najačih napada dogodio se nedavno kada smo izašli sa stavom o vjeronauci i o spremnosti vlasti da počne provoditi zakone, koji se tiču vjerskog obrazovanja. Helsinški komitet i ja kao njegova predsjednica doživjeli smo vrlo ružan napad od strane vrhovnog vjerskog vođe Bošnjaka, reisa Cerića. On je na jednom javnom skupu rekao da ja, kao neko ko nije Bošnjak i ko dobija upute iz Beograda, nemam pravo da se miješam u ljudska prava Bošnjaka i da ih tumačim. Ja sam to doživjela kao javni poziv na linč, sa mnogo mržnje. Na to su se nadovezale i neke druge prijetnje koje se, nažalost, još uvijek nastavljaju. Ne mislim, naravno, da mi je život u opasnosti, ali to je svakako bila poruka da sam nepoželjna na poziciji na kojoj se nalazim i da, ukoliko se želim baviti ljudskim pravima, treba da odem tamo gdje je moj narod, narod kome ja treba da pripadam. Ohrabrilo me je što je tridesetak nevladinih organizacija ustalo u odbranu Helsinškog komiteta i u moju odbranu. Što se tiče prijetnji, nadam se da će ih policija istražiti do kraja i tako pokazati da je spremna da štiti i one koji se bave zaštitom ljudskih prava, a ne samo one koji se bave politikom.

Sonja Biserko: Bilo je perioda kada su intenzivne kampanje protiv našeg Helsinškog odbora trajale takoreći svakodnevno, pogotovo u vreme Miloševića i kasnije za vladavine Vojislava Koštunice. Poslednjih godina ta vrsta linča nije prisutna, jer je ova vlast rešila da na mnogo sofisticiraniji način marginalizuje organizacije koje se bore za ljudska prava. Sada sve veće političke partije, u svakom mestu, osnivaju svoje nevladine organizacije. Priprema se nova grupacija nevladinih organizacija koja će, kad Srbija dobije kandidaturu, konkurisati za finasijska sredstva iz evropskih fondova. Na taj način vlast pokusava da marginalizuje nevladine organizacije koje su imale ključnu ulogu u borbi protiv Miloševića, kao i u oktobarskom prevratu 2000. godine, saradnji sa Haškim tribunalom, radu sa izbeglicama i borbi za ljudska prava manjina.

Omer Karabeg: U zaključku, kako bi ste ocenili nivo ljudskih prava u Bosni i Hercegovini i Srbiji?

Vera Jovanović: Ne možemo biti zadovoljni stanjem ljudskih prava u Bosni i Hercegovini. Jedan od osnovnih razloga je što su reforme - pa i one koje su se ticale unapređenja ljudskih prava, a koje su trebale da uslijede nakon izbora u oktobru prošle godine - pale u vodu zbog toga što, evo, već godinu dana nije konstitusana vlast na nivou Bosne i Hercegovine. Političari ne rade u interesu građana, nego se bave sobom i svojim pozicijima. To rezultira i lošim stanjem ljudskih prava u Bosni i Hercegovini.

Sonja Biserko: U Srbiji je pravni okvir za žastitu ljudskih prava uglavnom uspostavljen. Potpisane su i ratifikovane sve međunarodne konvencije koje se tiču ljudskih prava. Postignut je izvestan napredak u poštovanju ljudskih prava, pre svega što više nema nasilja. Međutim, u Srbiji javnom sferom vlada političko nasilje koje stvara atmosferu netolerancije, a to onda negativno utiče i na zaštitu ljudskih prava. Pored toga pravosudni sistem ne reaguje adekvatno na pojave kršenja ljudskih prava, posebno na širenje nacionalne mržnje, koja je vrlo česo prisutna u našim medijima. Ne reaguje se na proganjanje novinara i branitelja ljudskih prava. U zaključku, rekla bih da ima promena, ali je to daleko od poželjnog nivoa.