Da li je Srbija stajala iza Sarajevskog atentata

U najnovijem Mostu Radija Slobodna Evropa razgovaralo se o tome koliko je Sarajevski atentat doprineo izbijanju Prvog svetskog rata.

Sagovornici su bili istoričari - Bojan Dimitrijević, naučni savetnik Instituta za savremenu istoriju iz Beograda, i Josip Jurčević, profesor suvremene povijesti na Hrvatskim studijama Sveučilišta u Zagrebu.

Bilo je reči o tome da li pojedini nemački i austrijski istoričari koriste obeležavanje stogodišnjice Prvog svetskog rata da bi revidirali dosadašnje ocene o njegovim uzrocima, da li je Srbija stajala iza Sarajevskog atentata, da li bi Prvi svetski rat izbio i da nije bilo tog atentata, zašto u udžbenicima istorije nekih evropskih zemalja Gavrila Principa porede sa Bin Ladenom, kao i o nameri sarajevskih vlasti da vrate spomenik Francu Ferdinandu i ponovo obeleže mesto sa koga je Gavrilo Princip pucao na austrougarskog nadvojvodu.

Omer Karabeg: U poslednje vreme se u Srbiji mogu čuti ocene da se stogodišnjica obeležavanja Prvog svetskog rata u nekim evropskim zemljama, posebno u Nemačkoj i Austriji, koristi za reviziju istorije Prvog svetskog rata i da je cilj te revizije da se krivica za izbijanje tog rata svali na srpski narod. Na to je upozorio čak i premijer Srbije, Ivica Dačić. Da li i vi kao istoričari delite to mišljenje?

Bojan Dimitrijević: Jeste, ovih dana se u srpskim medijima čuje o tome da je na delu nekakva reinterpretacija određenih događaja iz Prvog svetskog rata. Ali ja - kao zanatlija, čovek od struke, i neko ko se bavi vojnom istorijom Prvog svetskog rata - bio bih veoma oprezan prema takvim izjavama. Nova saznanja često izazivaju disonantne tonove. S druge strane, najglasniji su oni koji se ne bave istoriografijom kao zanatom, već reaguju onako u letu. Često su to političke ocene. Naravno, postoje tendencije da se događaji iz Prvog svetskog rata čitaju kroz prizmu današnjice, što je usud svakog vremena, ali ne bih bio tako izričit da tvrdim da postoji neka revizija istorije Prvog svetskog rata.

Omer Karabeg: Ali pojedini srpski istoričari, među njima i neki sa vašeg instituta, govore da nemački i austrijski istoričari pokušavaju da umanje odgovornost svojih zemalja i da krivicu prebace na Srbiju.

Bojan Dimitrijević: Verovatno da postoje neke strane kolege koje na drugačiji način čitaju događaje iz Prvog svetskog rata. Reklo bi se da su ratovi devedestih i uloga Srbije u tim ratovima uticali na novo čitanje tih događaja. Ali to nije ništa novo. Prvi svetski rat se na jedan način čitao i razumevao u međuratnoj Evropi, na drugi način posle 1945. godine, a na treći danas. Istorijski događaji se danas često čitaju u skladu sa ovom ili onom politikom. Naravno, to je nešto što je protivno struci. Međutim, i mi u Srbiji često smo se bavili Prtvim svetskim ratom na nivou folklora i na mnoga ključna pitanja nismo dali adekvatne odgovore.

Josip Jurčević: U znanosti je legitimno ono što se zove revizija ili novi pogledi. Svaki novi naraštaj donosi svoj pristup koji omogućuje nova saznanja, kako u pogledu činjenica tako i u pogledu interpretacije. Naravno, nije dobro da se u ime nekih interesa povijesna krivica prebacuje na drugoga. Ne bih se složio sa vašom formulacijom da se pokušava optužiti Srbe. Protupravno je i nemoralno da se jedna etnička ili nacionalna zajednica optužuje za bilo koji događaj. Odgovornost je na institucijama države i pojedinacima koji su imali moć. I kada govorim o novijim događajima u Hrvatskoj nisam za to da se kaže srpska oružana agresija. Nije srpska, već srbijanska, jer se radilo o državi Srbiji, o jednom režimu. Optuživati Srbe kao narod, mislim da je potpuno pogrešno. To je čak kazneno djelo po međunarodnom pravu.

Omer Karabeg: Mislite li da je evropska nauka nepravedna prema Gavrilu Principu? Pojedini istoričari iz Srbije tvrde da se u nekim udžbenicima istorije u evropskim zemljama Gavrilo Princip upoređuje sa Osamom Bin Ladinom?

Bojan Dimitrijević: Moguće je da je revolucionari čin Gavrila Principa danas prepoznat kao teroristički. Njegovo delo se čitalo na različite načine - kao revolucionarni čin, kao nacionalni, kao anarhistički, pa i kao teroristički čin. Verovatno se danas u nekim evopskim zemljama pribegava tom neprimernom poređenju da bi se đacima dočarala drastičnost njegovog čina. Gavrilo Princip je i u samoj Srbiji na različite načine čitan u zavisnosti od epohe. U jednom vremenu bio je revolucionar, u drugom nacionalni radnik, a on je verovatno bio nešto sasvim treće. Možda je najveću pronicljivost ispoljila Biljana Srbljanović pišući dramu o njegovom delu i stradanju. Gavrilo Princip je simbol početka Prvog svetskog rata, ali daleko od toga da bi njegov čin mogao biti uzrok tog rata.

Omer Karabeg: Kako evropska istoriografija tretira Gavrila Principa? Da li je on prikazan više u pozitivnom ili negativnom svetlu?

Josip Jurčević: Ovisi s kojeg se motrišta polazi. Ako se polazi sa znanstvenog, onda je sigurno da Gavrilo Princip i njegov čin zaslužuju nove poglede, pogotovo što se je do sada na njega motrilo iz uskog političkog rakursa uključujući i histografiju koja je još uvijek u Evropi i u svijetu, pa onda i u Srbiji i Hrvatskoj, pretežno politička i vojna. Iako su srbijanske tajne službe stajale iza njih, motivi Gavrila Principa i Mlade Bosne su puno zanimljiviji i složeniji nego što je znanost do sada dala odgovore. Gavrilo Princip je zanimljiva povijesna osoba i on ima svoje mjesto u istoriji Prvog svjetskog rata, ali nikako bitno i dominantno. Mnogo veći interesi su odlučivali što će biti, tko će na koga udariti i kako će završiti taj rat.

Omer Karabeg: Mislite li da je zlonamerno porediti Gavrila Principa sa Bin Ladenom?

Josip Jurčević: Gavrilo Princip i Bin Laden su dva čovjeka iz sasvim različitih vremena i povijesnih konteksta. Naravno da se oni mogu uspoređivati, ali se nikako ne mogu poistovjećivati.

Omer Karabeg: Po mišljenju nekih evropskih istoričara iza Sarajevskog atentata je stajala Srbija i otuda ocene da ona snosi najveću krivicu za izbijanje Prvog svetskog rata. Po vama, da li je Srbija stajala iza tog atentata?

Bojan Dimitrijević: Oficijelna državna politika sigurno nije. Atentatori, odnosno čitava ta revolucionarna organizacija, imala je određene veze sa ljudima koji su na ovaj ili onaj način bili vezani za vladu, političke krugove i obaveštajno odelenje generalštaba srpske vojske, ali je sasvim jasno da Srbiji, iscrpljenoj Balkanskim ratovima, u tom trenutku nije odgovarao novi rat, posebno ne sa Austrougarskom, pa je državna politika bila za to da se zemlja poštedi ratnih sukoba. Međutim, skrivene veze Mlade Bosne sa određenim ljudima iz državnog i političkog establišmenta ostavljaju mogućnost da se čitava aktivnost te organizacije i sam atentat posmatraju kao delo Srbije, odnosno kao akt koji ima veze sa nekim krugovima u Kraljevini Srbiji, pa i danas traje sporenje o tome kakva je bila komunikacija tadašnje vlasti sa revolucionarima u Sarajevu.

Josip Jurčević: Nedvojbeno je da su neke državne institucije Srbije, prvenstveno tajne službe, bile zainteresirane da se taj atentat desi. Nedvojbeno je i da su pojedini dijelovi države Srbije bili u vezi s tim atentatom i da su pomagali Mladu Bosnu, jer je Srbija imala interes ovladati Bosnom i Hercegovinom, kao što su ga imali i pojedini krugovi u Hrvatskoj. Sjetimo se da je nakon Berlinskog kongresa Hrvatski sabor podnio zahtijev da se Bosna i Hercegovina priključi Hrvatskoj i da preko nje bude dio Austrougarske monarhije. Dakle, sigurno je da su pojedine državne institucije Srbije stajale iza atentata, ali činjenica je i to da u tom trenutku rat nije mogao donijeti neku korist Srbiji, niti je ona, s obzirom da je bila minorna sila u odnosu na druge sile u Evropi, mogla ostvariti političke probitke ratom. Ja se, dakle, slažem da Srbiji tada nije odgovarao oružani sukob širih razmjera, ali po međunarodnom pravu, ako institucije neke države sudjeluju u nečemu, onda se politička, pa i pravna odgovornost pripisuju toj državi.

Omer Karabeg: U osnovi svih rasprava o uzrocima Prvog svjetskog rata stoji pitanje - u kojoj meri je Sarajevski atentat uticao na izbijanje tog rata.

Bojan Dimitrijević: Sarajevski atentat je bio jedan značajan povod, trenutak posle koga je krenula čitava lavina političkih, diplomatskih i vojnih događaja. Verovatno da je tenzija koja je tada vladala u Evropi između velikih sila bila takva da je samo jedna varnica, kao što je to bio Sarajevski atentat, bila dovoljna da se krene u rat. Prepostavljam da su lideri velikih sila, koje su planirale rat, smatrali da će to biti ograničeni oružani sukob po modelu 19 veka. Međutim, Prvi svetski rat bio je najveća katastrofa koja se do tada desila u Evropi. Niko nije mogao da pretpostavi kolike će razmere da ima taj rat, koliko će da traje, koliko će žrtava da odnese i kako će drastično da bude izmenjena politička i teritorijalna karta Evrope. Da su to znali, planeri rata sigurno ne bi u njega krenuli, ali rat se otrgao kontroli i pretvorio u jedan od najdramatičnijih sukoba do tada sa teškim posledicima za Evropu.

Josip Jurčević: O Sarajevskom atentatu se može govoriti samo kao o jednom od povoda, nikako kao o jednom od važnih uzroka Prvog svjetskog rata. Diplomatski potezi su zaista vodili u svjetski oružani sukob i točno je da vojne doktrine toga vremena nisu mogle sagledati što će taj sukob značiti.

Omer Karabeg: Mislite li vi da bi Prvi svetski rat izbio i da nije bilo Sarajevskog atentata?

Josip Jurčević: Da nije bilo Sarajevskog atentata bio bi neki drugi povod. Postoje čak i teorije, poluznanstvene ili znanstvene, da iza atentata na Ferdinanda nisu stajale samo srbijanske službe, nego čak i određeni dvorski krugovi unutar Austrougarske koji su se htjeli riješiti Ferdinanda zato što je htio modernizirati Austrougarsku. Tako da ima raznih teorija, ali moj odgovor na vaše pitanje glasi da bi Prvi svjetski rat gotovo sigurno izbio i nekim drugim povodom.

Omer Karabeg: Žestoke rasprave se vode povodom namere vlasti u Sarajevu da vrate spomenik Francu Ferdinandu na mesto na kome se nekada nalazio. Naime, taj spomenik su austrougarske vlasti podigle 1916. godine, a uklonjen je kada je Bosna i Hercegovina postala deo novoformirane kraljevine Jugoslavije. Neki u Republici Srpskoj i u Srbiji to doživljavaju kao reviziju istorije i kao uvredu za Srbe. Da li mislite da je u redu da se taj spomenik vrati tamo gde je nekada bio?

Bojan Dimitrijević: Mislim da je to pitanje odnosa lokalnih vlasti prema čitanju istorije. Reklo bi se da je posle svih događaja. koji su devedesetih godina potresali Bosnu i Hercegovinu. klatno krenulo na drugu stranu, pa otuda i insistiranje da se taj spomenik vrati u Sarajevo. Kao istoričar nemam nikakav poseban odnos prema tome, to je pitanje koje je više vezano za dnevnu politiku nego nekakvo vraćanje istorijskog točka unazad. To što se desilo, desilo se. Istorija ima svoj sud i o Gavrilu Principu, i o Francu Ferdinandu, i o Prvom svetskom ratu, pa ne bih davao prevelik značaj tom činu osim što on može da bude shvaćen kao izvesna provokacija, ukoliko se njegovo otvaranje tempira na određeni dan iduće godine i na taj način stavi u politički kontekst.

Josip Jurčević: Bosna i Hercegovina ima pravo da donese odluku koje će spomenike podizati, ali, ako bi se mene pitalo za mišljenje, ja bih radije da se svugdje u svijetu postavljaju spomenici prije svega zaslužnim osobama iz znanosti i kulture koje su obilježile čovječanstvo, a manje vojnim i političkim osobama koje su obilježile neko vrijeme. Držim da bi to puno više doprinjelo boljoj i ljepšoj budućnosti mnogih, uključujući i Srbiju, Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku. Jedina korist od vraćanja spomenika Francu Ferdinandu bila bi što bi se možda povećao priliv turista.

Omer Karabeg: Čini mi se da iza plana da se vrati spomenik Francu Ferdinandu i stoje turistički motivi, jer koliko znam, postoji namera da se u Sarajevu ponovo obeleže i stope Gavrila Principa na mestu odakle je on pucao na austrijskog nadvojvodu. Te stope su tamo bile do izbijanja rata.

Bojan Dimitrijević: Teritorija bivše Austrougarska je, inače, kao turistička destinacija veoma moderna, pa će, ukoliko se vrate i spomenik Francu Ferdinandu i stope Gavrila Principa, verovatno to biti od nekakve koristi za turizam.

Omer Karabeg: Kada istoriju očistimo od politike, ko je po vama najviše odgovoran za izbijanje Prvog svetskog rata?

Bojan Dimitrijević: Ne postoji jedan krivac. Svaka od zaraćenih strana dala je dovoljno povoda da bude na ovaj ili onaj način okrivljena. Prema tome, ne može se reći da je određeni čovek ili određena država glavni krivac za izbijanje svetskog rata 1914. godine. Uzroke treba tražiti u čitavom nizu događaja i protivrečnosti koji su u to vreme obeležili Evropu. To bi bio moj zaključak.

Josip Jurčević: Sigurno da odgovornost nije na jednoj strani, državi ili savezu. Svi koji su sudjelovali u Prvom svjetskom ratu pripremali su se za njega i oružano i mobilizacijski. Odgovornost je u svakom slučaju složena i podijeljena i bilo bi neobjektivno da se svede na bilo koga pojedinačno - na državu ili skupinu pojedinaca.