Velika Britanija Francuska i Njemačka su pokrenule trgovinski mehanizam za izbjegavanja američkih sankcija Iranu radi očuvanja nuklearnog sporazuma iz 2015., za šta su dobile pohvale Teherana i upozorenje od Sjedinjenih Država.
Diplomate smatraju da mehanizam za nedolarsko trgovanje -- subjekat posebne namjene (SPV) -- neće omogućiti velike transakcije za koje Teheran kaže da su mu potrebne kako bi ostao privržen nuklearnom sporazumu iz kojeg se američki predsjednik Donald Trump povukao prošle godine i ponovo uveo sankcije, jer je smatrao da je dozvoljavao Iranu razvijanje balističkog programa i miješanje na Bliskom istoku.
Evropski mehanizam INSTEX -- sa sjedištem u Parizu -- smišljen je kako bi se pomoglo usklađivanju uvoza iranske nafte sa kupovinom robe iz EU, prevashodno hrane, lijekova, poljoprivrednih roba i humanitarne pomoći s malim obimom transakcija, u zamjenu sa iransko poštivanje uslova sporazuma o obustavljanju nuklearnog programa.
Američke sankcije su uglavnom obeshrabrile evropske kompanije da posluju sa Iranom i SAD su upozorile da će kazniti sve one koju to pokušaju, mada američki zvaničnici ne smatraju da SPV može dovestio do neke promjene.
"Ne očekujemo da SPV ni na koji način utiča na našu kampanju maksimalnog pritiska," izjavila je glasnogovornica Stejt departmenta.
Održavanje sporazuma
Kada se Trump povukao iz sporazuma sa Iranom, nije to učinio na tih način, već je odmah zaprijetio sankcijama, ne samo Iranu, već i stranim kompanijama koje budu trgovale s njim iz nekih od najbližih savezničkih država, ali iako je Evropa odmah odgovorila da neće dozvoliti da bude zastrašena Washington je očekivao da će se Evropljani na kraju povući, piše u Rick Noack u analizi Washington Postu.
"Ta opklada nije išla po planu -- ni za jednu stranu.''
Kada postane operativan, kanal za transakcije bi mogao predstavljati značajan evropski napor da održi nuklearni sporazum u životu, iako je malo vjerovatno da će obnoviti nivo trgovine u odnosu na period prije Trumpa.
Trumpov gnjev
Politički, odluka o nastavku podrške za iranski sporazum je dovela Evropljane u čudnu poziciju između protivnika i ključnog saveznika, Sjedinjenih Država, i kada je Iran bio osumnjičen da je iza neuspjelog atentata u Danskoj u oktobru, početni nedostatak evropske reakcije se učinio nekima kao pokušaj da se sporazum sačuva pod svaku cijenu, piše Noack, i dodaje da se održavanje sporazuma čini teškim i na praktičnom planu jer su se evropske kompanije u strahu od američkih sankcija povukle iz Irana čak i nakon što su evropski zvaničnici insistirali da rade na tome da ih zaštite.
Ništa se nije promijenilo u suštinskoj odlučnosti Evrope da ostane u sporazumu s Iranom, ali navodna uloga Irana u danskom atentatu dovela je do oklijevanja u Briselu i drugim evropskim prijestolnicama da ostanu uz Teheran, uprkos prvim kritikama da Evropa zatvara oči u vezi incidenta, a pored toga praktične poteškoće oko uspostavljanja kanala i želja mnogih članica EU da izbjegnu američku ljutnju su učinili da evropski dugoročni odgovor na Trumpovo povlačenje bude manje odlučan nego što su se neki nadali, zaključuje Noack:
"U zavisnosti od događaja narednih mjeseci, ovaj pokušaj bi ipak mogao biti dovoljno drzak da izazove Trumpov gnjev, a da u u isto vrijeme ne uspostavi vezu bez rizika između Evrope i Irana koja je obećana na početku. I za Evropu i za SAD, njihov pristup iranskom nuklearnom sporazumu se pretvorio u opkladu koju bi obje strane mogle na kraju izgubiti."
Pravne akcije
Iznenađujuća brzina kojom je uspostavljen SPV odražava osjećaj hitnosti u Evropi za uspostavljanje veće ekonomske slobode od Sjedinjenih Država, a vodeću ulogu je odigralo ministarstvo trezora Franuske, čiji je ministar vanjskih poslova Brune Le Maire nakon američkog povlačenje iz iranskog sporazuma prošlog maja govorio o 'shvatanju među svim evropskim zemljama da ne možemo nastaviti u pravcu kojim se krećemo danas da se povinujemo američkim odlukama', piše Esfandyar Batmanghelidj u komentaru za agenciju Bloomberg.
Evropski zvaničnici sve više vide transatlantski spor oko sankcija Iranu kao nagovještaj drugih, mnogo značajnijih kriza, koje mogu biti izbjegnute samo ako je EU sposobna za kontratežu američkoj ekonomskoj moći i vodećoj ulozi dolara u svjetskim finansijama, pa se, između ostalog, Njemačka plaši da bi SAD mogle nametnuti sekundarne sankcije Rusiji što bi posebno moglo ugroziti gasovod Sjeverni tok 2 a i trgovinu sa Rusjom uopšte, piše Batmanghelidj.
Evropska komisija je u decembru objavila izvještaj u kojem navodi 'nedavne izazove međunarodnom poretku zasnovanom na pravilima' kao glavni razlog za potrebu jačanja eura u globalnoj trgovini i finansijama kao bi se ojačala autonomija evropskih potrošača i i kompanija i smanjila izloženost pravnim akcijama trećih zemalja:
Nove strategije
SPV je prva takva institucija uspostavljena kao dio evropskog nastojanja da pojača svoj ekonomski suverenitet, kaže Batmanghelidj, i dodaje da američki zvaničnici nisu uvjereni da će uspjeti, i iako se Iranci nadaju da će poslije moći koristiti evropskim kompanijama za trgovinu šireg spektra roba i usluga, nije sasvim jasno da će one biti spremne da poduzmu tolike rizike.
Iako je mehanizam ograničen na omogućavanje trgovine u robama koje ne podliježu sankcijama, mogao bi se pokazati kao temeljan, zaključuje autor, jer, kao što kaže jedan zvaničnik američkog Stejt departamenta, iskustvo u uspostavljanu ovog mehanizma će naučiti njegove rukovodioce lekcijama koje mogu biti primjenjene na druge slučajeve u budućnosti, a arhitekta iranskih sankcija u Obaminoj adminstraciji Richard Nephew dodaje da Trumpova administracija bi 'upotrebom ekonomske moći na agresivan i kontraproduktivan način ... na na kraju mogla dovesti do razvoja novih strategija za zaobilaženje američke politike':
"Ovaj subjekat specijalne namjene bi mogao biti tek početak."
