Episkop Eparhije zahumsko-hercegovačke i primorske, vladika Grigorije u američkim depešama koje je objavio Wikiliks opisan je kao "ključni igrač u okviru Srpske pravoslavne crkve" koji ima "značajan uticaj na političkoj sceni u BiH zahvaljujući vezama na lokalnom i nacionalnom nivou, posebno sa premijerom Republike Srpske Miloradom Dodikom".
Zahvaljujući upravo tim vezama, Vlada RS-a je od 2008. do 2010. godine, prema podacima iz službenih glasnika, a koje je prikupio Centar za istraživačko novinarstvo iz Sarajeva, donirala ovoj Eparhiji milion KM kao pomoć i za obnovu crkava u Gacku i Mostaru. Međutim, Vlada je pomogla Eparhiji i u njenom svjetovnom biznisu.
Od ustoličenja vladike Grigorija kao episkopa zahumsko-hercegovačkog 1999. godine, Eparhija je u Trebinju, gdje je doskora bilo sjedište, osnivala firme i kupovala akcije, bavila se hotelijerstvom, poljoprivredom i proizvodnjom vina.
Vinogradi kompanije Agrokop, foto: CIN
Preduzeća je pokušavala razviti uz pomoć kredita vladine Investiciono-razvojne banke RS-a, a zaduživala se i kod komercijalnih banaka. Za kredite je zalagala crkvene nekretnine. Firme u kojima Eparhija ima vlasničke udjele zadužene su za 6,6 miliona KM.
Eparhija, kojom rukovodi četrdesetčetverogodišnji vladika, ima poslovne interese u najmanje četiri firme, sa blizu 100 zaposlenih. Vlasnik je hotelskog preduzeća Platani i Podruma manastira Tvrdoš. Manastir Tvrdoš ima vlasničke udjele u poljoprivrednim preduzećima Popovo polje (24,6 posto) i Agrokoop (26 posto). Sva preduzeća, osim Podruma manastira Tvrdoš, prošlu godinu završila sa gubitkom. Ukupne obaveze ovih firmi iznose preko 12 miliona KM.
Mirko Đorđević, teoretičar religije iz Beograda, kaže da je uloga crkve kao veleposjednika, vlasnika hotela ili trgovca nespojiva sa njenom hrišćanskom misijom. Nikada još nije zabilježeno da je neko i crkvu stavio pod hipoteku, kako je to u Trebinju uradio vladika Grigorije.
„Ja znam za taj slučaj, ne čujem ga prvi put od vas. Decidirano tvrdim - toga nije bilo jer se crkva uglavnom pridržavala propisa. Svaki pokušaj da crkva bude veleposed, da drži hotele i ne znam šta sve ne, da trguje, nespojiv je sa misijom hrišćanske crkve i uopšte bilo koje verske zajednice“, navodi Đorđević.
Danas su najzaduženiji Platani DV, sa 3 miliona KM duga. Za ove kredite Eparhija je založila oko 400 kvadratnih metara zgrade hotela, ali i poslovno-stambeni prostor u vlasništvu Eparhije u Ulici Desanke Maksimović. Sav novac, tvrdi tamošnji direktor, potrošen je za renovinanje i opremanje nove zgrade hotela koji ima 22 sobe, što je otprilike 100 hiljada po sobi.
U težoj poziciji od firme Platani je akcionarsko preduzeće Popovo polje koje u dvije banke ima oko 1,5 miliona KM zaduženja. Ova firma je u posljednje dvije godine ostvarila gubitak od milion KM. Preduzeće Agrokoop je prošlu godinu, također, završilo sa gubitkom, a kasni i sa otplatom kredita. Izvještaj nezavisnog revizorora iz Banje Luke za 2010. godinu pokazuje da su obaveze Agrokoopa četiri i po puta veće od vrijednosti imovine ovog preduzeća. Agrokoop zapošljava 37 radnika. Dio njih stekao je uslove za penziju, ali je ne mogu ostvariti jer firma nije plaćala doprinose za zdravstveno i penziono osiguranje.
Insistiranje na luksuzu
Luka Vujić, šef Ratarske i voćarske službe, kaže da od rada u ovoj firmi izdržava deset članova porodice, a da platu ne prima odavno. Doprinosi se takođe ne uplaćuju godinama, kaže Luka.
„Više od dvije godine, a kod mene je svaki dan desetoro na ručku i na večeri. A treba i doručkovati ponekad. Ja moram voditi računa o svima njima. Ja ipak imam četvero djece“, priča on.
Luka Vujić iz kompanije Agrokop, foto: CIN
Podrumi manastira Tvrdoš su jedina crkvena firma koja je u 2010. godini poslovala pozitivno, ali se njihova dobit smanjuje iz godine u godinu.
Dino Abazović, profesor kulture religije na Fakultetu političkih nauka u Sarajevu, kaže da mu je poznato da vjerske zajednice i drugdje u svijetu iznajmljuju nekretnine i da na taj način zarađuju. Međutim, u slučaju Zahumsko- hercegovačke eparhije suviše je povezanosti sa politikom i vladajućom garniturom, vjeruje Abazović.
„Za sredstva Razvojne banke – da je neki manji poduzetnik privatni pokušao pod tim ili sličnim uvjetima dobiti kredite u tom iznosu, nisam siguran do koje mjere bi mogao imati visoku stopu uspješnosti kao što je ovaj simbolički kapital koji, recimo, organizirano religija unosi u sve to. To je zbog činjenice da su religijske zajednice u specifičnom odnosu sa državom, odnosno sa predstavnicima vlasti i vjerovatno koriste na jedan način povoljan položaj koji imaju. Drugo pitanje je religijska opravdanost. To je možda najosjetljivije pitanje. Ono što je stalni kriticizam očigledno prisutan i od jednog vjerničkog dijela populacije i analitičara, bar kad je SPC u pitanju, a možemo razgovarati na primjerima drugih religijskih zajednica, jeste da se određena vrsta materijalizacije, nažalost, danas pojavljuje kao nešto što je preveliko insistiranje na luksuzu“, kaže Abazović.
Mitar Tanasić, sekretar mitropolije u Sarajevu, objašnjava da i druge eparhije imaju svoje plantaže i da proizvode svoju rakiju, ali je prodaju u okviru manastira, jer nemaju odobrenje za tu djelatnost:
„Zvanično da je neko registrovan za tu djelatnost, ja ne vjerujem da postoji iko, ali skoro svaki manastir ima svoju rakiju i svoj med da prodaje u manastiru samom“, navodi on.
Crkvene organizacije se mogu zaduživati i zalagati imovinu samo uz saglasnost Patrijaršijskog savjeta i Svetog arhijerejskog sabora, najviših institucija Srpske pravoslavne crkve u Beogradu. Tako je propisano Ustavom crkve, u kojem, ipak, ne piše ništa o svjetovnom biznisu. Patrijaršijskim savjetom rukovode patrijarh i četiri člana Svetog arhijerejskog sinoda, koji je najviša izvršna i sudska vlast u SPC-u.
Vladika Grigorije je bio član Sinoda u vrijeme kada se odlučivalo o zaduženju eparhije u Hercegovini i o stavljanju njene imovine pod hipoteku, a danas je član - zamjenik ovog crkvenog tijela.Vladika Grigorije je ove godine napredovao u crkvenoj hijerarhiji. Na sjednici Sabora u maju ove godine postavljen je za zamjenika mitropolita dabrobosanskog Nikolaja, što znači da je postao drugi čovjek SPC-a u BiH.
