Srdan KUSOVAC, (Saradnja: Slobodan KOSTIC, Esad KRCIC i Žana KOVACEVIC)
Skupština Srbije je usvojila u ponedeljak 17. aprila „Predlog zakona o rehabilitaciji svih žrtava političkog ili ideološkog progona od 6. aprila 1941.“Na sličnu temu – rehabilitacija, makedonsko Sobranje je nedavno donelo parlamentarnu deklaraciju.
U Hrvatskoj su politički zatvorenici rehabilitovani praktično još krajem osamdesetih, odnosno početkom devedesetih, kada je na vlast došla Hrvatska demokratska zajednica, a pre 11 godina je donesen i Zakon o pravima političkih zatvorenika.
U Crnoj Gori su zatvorenici Golog otoka, kojih je tamo bilo prema broju stanovnika najviše u poređenju sa ostalim državama nastalim od Jugoslavije, rehabilitovani i suštinski i formalno.
U Bosni i Hercegovini još uvek nema zakona o pravima političkih zatvorenika.
Ono što ovakve procese prati, po pravilu je i revizija istorije, pogotovo one od Drugog svetskog rata, jer reč je o procesima koje je teško odvojiti.
Crna Gora
Mihajlo – Milo Ćetković, jedan od zatvorenika Golog otoka, kao dvadesetčetvorogodišnjak je zatvoren. Što u istražnim zatvorima, što na Golom otoku proveo je tri godine:
„Imao sam 24 godine. Tada sam bio inspektor u Ministarstvu unutrašnjih poslova. Grijeh je bio da sam u slučaju rezolucije Informbiora bio nedovoljno aktivno opredijeljen. Presuda je bila da sam volio Rusiju. Uhapsili su me u junu 1950. godine. Držali su me u Istražnom zatvoru u Bari. Tu su me držali tri dana i tjerali da stojim na nogama i da ne spavam. Vode mi nijesu davali, iako je jul mjesec bio. Onda su nas sproveli u Bogdanov Kraj, na Cetinje. Tu su nas bili i mučili jedno mjesec i po dana. Odatle su me prebacili u Istražni zatvor u Kotoru. Tu su nas bili i mučili još gore nego na Cetinju. Onda su nas sa Cetinja brodom transportovali na Goli otok.
Prvo suočavanje sa Golim otokom bile su batine, iza batina bojkot, a bojkot znači – niko s tobom ne priča, moraš da ideš na rabotu, kad drugi odmara, ti tucaš kamen. Iza bojkota ideš ponovo na rabotu. Glad, samo tako. Prenosiš kamen s jedne gomile na drugu, presipaš vodu iz šupljeg u prazno. To je to, ukratko rečeno.
Međutim, to je samo zvanična kazna. Faktički, golootočani su bili do prije par godina pod stalnom istragom. Tako da ne znaš što ti je bilo gore – ili tamo, ili ovamo. Stalno su te pratili, lagali da si rekao i ono što nisi rekao i tako dalje.
Svojevremeno je Skupština Crne Gore kazala da golootočani nijesu izdajnici nego patriote. To je potvrdilo i predsjedništvo države. Golootočani su kod naroda rehabilitovani. I danas, prema ljudima koji su pretrpjeli golootočke torture, u narodu je visok nivo poštovanja. Ako govorimo o tome kako nas tretiraju građani, ne bismo se mijenjali s onima koji su nas zatvorili. Veći ugled danas imaju oni koji su bili na Golom otoku i koji su bili proganjani nego oni koji su ih proganjali.“
Hrvatska
Problem rehabilitacija žrtava političkog i ideološkog progona, često je i rehabilitacija onih koji su do trenutka rehabilitacije tretirani recimo kao kolaboranti u Drugom svetskom ratu.
Taj proces je izuzetno snažno prodrmao Hrvatsku krajem osamdesetih i početkom devedesetih. O tome Radiju Slobodna Evropa govori istoričar Ivo Goldštajn (Goldstein):
„Revizionizam definiran kao jedan povijesni fenomen, u kojem se neke notorne povijesne činjenice nastoje prevrednovati na jedan krajnje politički i znanstveno nepriličan način. A u hrvatskoj politici i historiografiji, u publicistici, u medijima, u školskim udžbenicima, pa općenito i u javnom životu, u posljednjem desetljeću 20. stoljeća, bilo je snažno prisutno nastojanje da se negiraju ili bar ublaže i zataškaju neke nesporne činjenice o ustaškoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i o vremenu Drugog svjetskog rata.
Dakle, radi se o jednoj specifičnoj varijanti hrvatskog antirevizionizma. Taj revizionizam koji je počeo sa stvaranjem višestranačja, dakle negdje tokom 1989. godine, a onda još više od 1990. godine kad je HDZ došao na vlast, on je bio i historiografska retardacija i jedna društvenopolitička anomalija. Za razliku od zapadnih zemalja, gdje je revizionizam isto tako prisutan, u Hrvatskoj ga je od 1990. godine nova politička vlast i tolerirala i ohrabrivala, dijelom ga je uključila i u svoj politički program.
Opće obilježje tog revizionizma i njegovo osnovno polazište zapravo je fetišizam države i fetišizacija hrvatske državotvorne ideje. Prema tome, u takvoj interpretaciji povijesti, sve što je u politici djelovalo u pravcu državne samostalnosti, ocjenjuje se najpozitivnije i nekritički se prenaglašava, a slabosti ili krivnje takve jedne političke pozicije se ili jednostavno brišu kao da ih nema, ili se barem minimaliziraju. Suprotne političke tendencije se s druge strane, načelno, ocjenjuju negativno, a njihove se slabosti ili krivnje nekritički predimenzioniraju. Taj revizionizam ne preže niti od prešućivanja, niti od dodavanja činjenica. Ponekad se čak ide do krivotvorina i laži.
Prema tome, to je jedan opći politički, društveni i historiografski kontekst, a u tom kontekstu ustaška Nezavisna Država Hrvatska se odjednom pojavljuje u relativno pozitivnom svjetlu, bez obzira na njenu naci-fašističku bit, na njeno totalno i jasno političko svrstavanje na stranu povijesnog zla sa velikim "Z", čime hoću definirati naci-fašizam i tadašnje Hitlerovu Njemačku i Musolinijevu Italiju. Isto tako, bez obzira na to što je NDH počinila genocid ili što je u ime NDH počinjen genocid i drugi zločini. Prema tome, sve je to na neki način ostalo u relativno pozitivnom svjetlu, minimizirano i relativizirano.“
Srbija
U Srbiji, gde je parlament već po pravima izjednačio partizane i četnike, zakon koji je Skupština upravo usvojila, podrazumeva i rehabilitaciju predsednika srpske Vlade nacionalnog spasa Milana Nedića.
Ne samo da je Nedić uvršten među sto najznamenitijih Srba, da je pozorišna predstava o njegovom liku i delu godinama bila u Beogradu pravi hit i da se izdaju knjige sa njegovim govorima, nego se Nedićeva sudbina sve češće poredi i sa antičkim junacima. Istoričar Olivera Milosavljević primećuje da je to samo jedna od manifestacija rehabilitacije ideja nacionalsocijalizma:
„Celokupna kvislinška delatnost Nedićeve Vlade svedoči o prirodi sprovođene politike, čijom se rehabilitacijom danas, svesno, u antikomunističkom slepilu, rehabilituju ideje nacionalsocijalizma. Mogli bismo da govorimo o stotinama ljudi koji su bili u Nedićevim izvršnim organima, od ministarstava do lokalnih organa vlasti, u policiji i bezbednosti, sprovodeći Nedićeve odluke. Moglo bi da se govori i o desetinama novinara koji su pristali da uređuju kvislinške novine, uz saznanje da je vojni zapovednik u Srbiji već 24. maja 1941. godine javno obnarodovao uredbu o štampi kojom dozvola za obavljanje uredničkog poziva sme da se izda samo ako dotični nije Jevrejin ili Ciganin ili ako nije oženjen Jevrejkom ili Cigankom. Moglo bi se govoriti i o onih 533 potpisnika ,Apela srpskom narodu‘ kojim su pozivali na kolaboraciju, a među kojima je bilo oko 100 profesora univerziteta, oko 40 bivših ministara i poslanika i oko 35 lekara. Ili o onim desetinama intelektualaca koji su javno potpisivali svoje rasističke tekstove.“
No to je bio samo deo duhovne klime u Srbiji tokom Drugog svetskog rata koju je širio režim Milana Nedića. Ona je poslužila kao temelj za ubistva Jevreja, koja su bila mnogo masovnija nego u drugim zemljama. Publicista Branislav Božović:
„Okupirana Srbija spada među zemlje u kojima je najbrže i najtemeljitije izvršena likvidacija Jevreja. Već maja 1942. godine, Nemci iz Beograda su zvanično izvestili Berlin – da je jevrejsko pitanje konačno rešeno. U tom masovnom zločinu, izvršenom na rasnoj osnovi, imali su odgovarajući udeo i odgovornost Nedić i specijalna policija.“
U saglasju sa većinskim raspoloženjem javnosti u Srbiji, gde se Nedić sve češće naziva „srpskom majkom“ i čovekom koji se žrtvovao za spas otadžbine, Skupština Srbije će omogućiti, pored moralne, i sudsku rehabilitaciju Milana Nedića.
Bosna i Hercegovina
Bosna i Hercegovina – zemlja u kojoj se često prepliću situacije iz Srbije i Hrvatske. Kada je o rehabilitacijama reč, neki od naših sagovornika smatraju da bi istorijski revizionzam na primeru Bosne bio izuzetno opasan:
Bosna i Hercegovina još uvek nema zakon o pravima političkih zatvorenika proteklih režima, kao ni zakon o lustraciji. U parlamentu Federacije BiH bilo je pokušaja da se razgovara o rehabilitaciji politički proganjanih osoba u bivšem komunističkom režimu, ali je sve ostalo na inicijativi.
Pokretač inicijative, poslanik Hrvatske demokratske stranke u federalnom parlamentu, Ivan Madunić, kaže da bi u Bosni i Hercegovini trebalo rehabilitovati sve one koji nisu činili zla i sarađivali sa fašistima tokom Drugog svjetskog rata:
„Onaj tko je bio proganjan zbog svog uvjerenja, zbog pripadnosti narodu, zbog svoje javne riječi, toga normalno da treba rehabilitirati. A one koji su nekada bili nešto drugo, što je u svijetu poznato i osuđeno kao fašizam ili tomu slično, svakako ne treba rehabilitirati. Mislim na pokušaj izjednačavanja četnika i partizana.“
Madunić ističe kako je i sam bio žrtva komunističkog režima sredinom osamdesetih godina:
„Zbog toga što sam se trudio govoriti hrvatskim jezikom. A kao prosvjetni radnik, takav sam bio nepodoban. Predavao sam njemački jezik. Bilo je i polupismene djece koja su miješala latinicu i ćirilicu, pa se događalo da se u riječi napisanom na njemačkom pojavi i koje ćirilično slovo. Moje očitovanje tada da ne želim ćirilicu, misleći na njemački, bilo je početak mojih nesporazuma sa tadašnjim režimom. Nakon toga sam dobio pratnju koja je bdjela nad mojom mišlju i riječju koliko je god to mogla.“
Džemaludin Latić, profesor islamskih nauka u Sarajevu, jedan je iz grupe Mladih muslimana kojima se 1983. godine, zajedno sa Alijom Izetbegovićem, sudilo za islamski fundamentalizam. Latić koji je u zatvoru proveo tri od šest godina na koliko je osuđen, tvrdi kako nikada nije bio član Mladih muslimana i kako je čitav proces montirala tadašnja komunistička vlast:
„Mene su optuživali za to da sam tražio da se muslimanke pokrivaju, što je propis moje vjere, da sam protiv mješovitih brakova, da sam govorio da se onaj koji nije musliman može prepoznati po svojoj čehri, znači po izgledu lica. Oni koji su pripadali muslimanskoj nacionalnosti, i sudije i tužioci, tužili su me zato što sam tvrdio da je sevdalinka najljepša ljubavna pjesma na svijetu. Ja to jesam tvrdio, to je zaista bilo tako. Onda je moj advokat Rajko Danilović ustao i rekao: ,I ja smatram da je sevdalinka najljepša ljubavna pjesma na svijetu‘. Eto, i zato su me tužili.“
Latić kaže kako je početkom devedesetih tražio obnovu postupka pred Vrhovnim sudom Bosne i Hercegovine, ali da Alija Izetbegović to nije dozvolio, što je, prema Latiću, bila velika greška.
Za Milenka Mihaljicu, predsjednika Srpske radikalne stranke Republike Srpske, proces rehabilitacije političkih prognanika bivših režima u Bosni i Hercegovini je već počeo:
„To pitanje je u Bosni i Hercegovini otvoreno. Za najveći broj Srba četnički pokret više nije ono što je učeno u Titovoj istoriji i u Titovoj Jugoslaviji.“
Politička rehabilitacija ili rehabilitacija kroz određena prava pojedinaca su vrlo osjetljiva pitanja za Bosnu i Hercegovinu u ovom trenutku, mišljenja je Drago Kalabić iz Demokratskog narodnog saveza:
„Za Bosnu i Hercegovinu je to vrlo osjetljivo pitanje i mislim da ga, iako možda ni to nije korektno, nije pametno otvarati u ovom momentu, u masi neriješenih drugih odnosa. Mi imamo situaciju – evo ovo što se dešava i u Srbiji i u Hrvatskoj – da kakve god te odluke bile, one uvijek imaju nove protivnike i nove pobornike. Znači, apsolutno jesam za otvaranje, ali mislim da neće doprinijeti ničemu ako će se tim novim otvaranjem stvoriti nove podjele i novi problemi u društvu, koje je ionako opterećeno tim različitim istinama.“
Da zavirimo malo i preko plota. Interesantan je za naše razmatranje odgovor na pitanje kako su probleme rehabilitacija i istorijskog revizionizma rešile neke od država u tranziciji.
Rusija
Najviše žrtava koje je trebalo rehabilitovati, bilo je, bez ikakve dileme, u Sovjetskom Savezu. Reč je, naravno, o žrtvama Staljinovih čistki.
Istoričari se i dalje spore o broju ljudi pobijenih za vreme vladavine Josifa Visarionoviča Džugašvilija – jednog od najvećih masovnih ubica X20. veka i uopšte. Ukršteni podaci ozbiljnih istorijskih istraživanja pokazuju da bi se moglo baratati brojkom od oko 30.000 ubijenih.
Andrej Šari, urednik u Ruskom servisu Radija Slobodna Evropa, govori o procesu rehabilitacija u nekadašnjem Sovjetskom savezu i u najvećoj od država naslednica nekadašnje socijalističke imperije.
ŠARI: U Rusiji je bilo nekoliko valova rehabilitacije. Milioni ljudi su bili pogubljeni tijekom Staljinova režima. Prvi val masovnih rehabilitacija je bio u Hruščovovo doba – šezdesetih godina. Tada su ljudi još bili po zatvorima i puštani su. Nakon toga je došlo do malog zamrzavanja u doba Brežnjeva, jer tada je došlo do male glorifikacije Staljinovog režima, ideološki. Kada je došao Gorbačov, stvari su se opet preokrenule. Formirana je parlamentarna Komisija za rehabilitaciju žrtava političkih represija. Sada je, mislim, proces više-manje faktički završen. Arhivi su otvoreni i historičari imaju mogućnost da to pogledaju. Međutim, tu postoje dva problema. Jedan problem je ideološki. Sad, u Putinovo doba, ne može se reći da je Staljin baš opet postao junak Sovjetskog Saveza, ali u određenom smislu je opet došlo do zamrzavanja procesa, odnosno prepisivanja istorije u smislu da je Sovjetski Savez bio OK, što je onda imalo utjecaja i na ovaj proces. Drugi problem je vezan za ljude koji su ubijali, odnosno koji su izdavali naloge da netko bude ubijen, a potom i sami bili represirani od strane režima. Lavrentij Berija, na primjer, najzloglasniji zločinac režima, čelnik tajne službe u Staljinovo doba, i sam je bio ubijen od strane Staljina. Tako da su njegovi rođaci i unučad postavili pitanje njegove rehabilitacije, jer je i on bio Staljinova žrtva. To postoji kao teoretska floskula, dakle kada se radi o teoretiziranju, ali kada govorimo o moralu, jasno je da o tome ne može biti riječ.
RSE: Koliko je duboko krenuo taj proces rehabilitacije? Odnosno, kada se o tome govorilo – bilo prvi put za vreme Hruščova ili u doba perestrojke za vreme Gorbačova – da li su postojale rasprave o tome koliko duboko otići i da li su jedino Staljinove žrtve bile te koje su bile rehabilitovane, ili je recimo bilo govora i o zločinu u Katinskoj šumi, ili čak o zločinima koje su počinili komunisti kada su došli na vlast?
ŠARI: Najbitnije pitanje je pitanje – da li su se čelnici današnje Rusije ikada pokajali zbog toga što je bilo napravljeno u vrijeme Sovjetskog Saveza? Odgovor je – nikad.
Češka i Slovačka
Mađarska i nekadašnja Čehoslovačka, dve su interesantne države za ovo naše razmatranje. U obema je pre nekih pola stoleća – u Mađarskoj 1956. godine, u Čehoslovačkoj 1968. godine, izvezena revolucija iz Moskve, i to pomoću tenkova. U obema državama, naravno, našli su se oni koji su rado dočekali sovjetske tenkove – sa cvećem, ali je bilo i žrtava. Šta se dogodilo sa njima?
Matijaš (Matyáš) Zrno, analitičar konzervativnog Građanskog instituta u Pragu, kaže Radiju Slobodna da u Češkoj nije bilo problema, ali ih je bilo u Slovačkoj:
ZRNO: U toku 40 godina komunističke vladavine u Čehoslovačkoj je, naravno, došlo do perzekucije stotina hiljada ljudi koji su bili slani u zatvore, u logore, izbacivani su s posla, oficiri su bili degradirani i tako dalje. Vrlo brzo nakon pada komunizma, već 1990. godine, došlo je do odluke da se napravi takozvana – moralna rehabilitacija. To znači da je svako ko je bio žrtva političkog progona dobio neku potvrdu da je bio iz političkog razloga recimo izbačen s posla, s fakulteta, i bilo mu je dozvoljeno da se vrati na posao. To je slučaj mnogo ljudi koji su bili izbačeni s posla, pogotovo nakon ruske okupacije. Ili recimo oficiri, elita nacije koja se odmah nakon pobjede komunizma 1948. godine protivila tom komunističkom sistemu i koji su u velikom broju slani u logore i degradirani, početkom devedesetih su dobili svoje činove nazad. Međutim, postoji pitanje neke finansijske nadoknade, pošto su ti ljudi izgubili godine i godine života po zatvorima, a nakon toga su morali da rade neke najprimitivnije, manualne poslove. Tek krajem devedesetih je donijeta odluka da im se isplati neka finansijska nadoknada. To je bila suma od nekih otprilike 2.000 kruna (negdje oko 70-80 eura) za svaki mjesec proveden u zatvoru.
RSE: U slučaju zemalja nastalim na tlu bivše Jugoslavije – Srbiji, Hrvatskoj, nešto manje u BiH – dolazi ne samo do revizionizma ovog komunističkog perioda – što se dogodilo u Češkoj, Mađarskoj, Rusiji i tako dalje i što je potpuno normalno – već dolazi do potpunog revizionizma i Drugog svetskog rata. Da li je u Češkoj bili slučajeva da je u jednom momentu neka politička ili naučna grupacija pokušala da preispita, na neki takav način, recimo period od Masarika (Masaryk) pa do Beneša?
ZRNO: Svakako ne na taj način kako se to dešava u, recimo, Hrvatskoj ili Srbiji. Možemo reći da neka, ako to možemo tako nazvati, državna ideologija do dan danas stoji na tim nekim demokratskim i humanističkim temeljima koje je postavio naš prvi predsjednik Masarik. Može se reći da je taj problem postojao u nekoj mjeri u Slovačkoj. Jedan dio Slovaka je u toku Drugog svjetskog rata kolaborirao sa nacistima, na neki način kao bio Hrvata u Hrvatskoj, iako se kasnije najveći dio Slovaka priključio narodnooslobodilačkoj borbi protiv Nijemaca. Međutim, jedan dio Slovaka do dan danas smatra da je ta kvislinška država u toku Drugog svjetskog rata bila pravedna i oni su pokušavali nešto kao rehabilitaciju. Međutim, najveći dio slovačke javnosti je to odbio i nikad nije došlo do neke formalne rehabilitacije tog kvislinškog režima. Do toga, dakle, nije došlo ni u Slovačkoj, a u Češkoj uopšte ne, gde de fakto i nije bilo nekih kvislinga na taj način na koji ih je bilo u Slovačkoj ili recimo Hrvatskoj ili Srbiji.
Mađarska
Malo je specifičniji slučaj Mađarske – zemlje koja je završila Drugi svetski rat na strani poražene nacističke Nemačke, kaže Radiju Slobodna Evropa naš dugogodišnji novinar, a sada jedan od direktora mađarske televizije „Duna“ Gabor Bodiš (Gábor Bodis):
Poslednji profašistički premijeri Imredi (Imrédy) i Salaši (Szálasi), koje su postavili Nemci 1944. godine, pogubljeni su posle rata. Od strane ovdašnjih, krajnje desnih krugova, bilo je poslednjih godina pokušaja da se ponovo procesuira Imredi, ali bez vidnih rezultata. Što se tiče Salašija, za vreme čije strahovlade su Jevreji bili masovno deportovani u koncentracione logore, nema naznaka bilo kakvog organizovanog pokušaja da se preispita njegova istorijska uloga, samo ga poneka ekstremna grupica uzima kao idola. Dugogodišnji nekrunisani monarh Mađarske Mikloš Horti (Miklós Horthy) završio je u emigraciji u Portugalu.
Interesantan je slučaj izvesnog Endrea Šagvarija (Ságvári), komuniste i antifašiste, koji je ubijen 1944. godine od strane tajne policije tadašnjeg Hortijevog režima. Tog sudbonosnog dana, sedeo je sa prijateljem u jednoj budimskoj poslastičarnici, kada su ih zatekli policajci. Prijatelj se predao, dok je Šagvari potegao pištolj, ranivši trojicu agenata, od kojih ga je jedan smrtno ranio. Taj policajac je posle rata osuđen na smrt.
Pre nekoliko nedelja, nadležni sud je poništio tu presudu iz 1958. godine, sa obrazloženjem da je policajac samo vršio svoju dužnost. Presuda iz 1958. godine spada u seriju manje-više montiranih procesa koje je režim Janoša Kadara (János Kadár) organizovao protiv učesnika, kako se tada zvalo, kontrarevolucije 1956. godine. Njihova rehabilitacija je skoro potpuna nakon 1989. godine, otkad se taj istorijski događaj i zvanično tretira kao revolucija ili narodna pobuna. Time, međutim, nije završen proces rehabilitacije u Mađarskoj, bar ne u javnom mnenju. Prema ispitivanju agencija Galup (Gallup), 40 odsto pristalica Konzervativne stranke Fides – znači ne socijalista i bivših komunista – ima pohvalno mišljenje o komunističkoj eri Janoša Kadara.“
Pokušaji revizije istorije ili političkih rehabilitacija onih koje, čini se, ipak nije moguće rehabilitovati, a da pri tome ne budu pogažena neka od dostignuća civilizacije poput antifašizma, nisu dakle patenti ili ekskluzivne umotvorine političara i naučnika u nekim od država nastalih iz Jugoslavije.
Ipak, ni u jednoj od pomenutih evropskih zemalja, a ni u ostalim zemljama Evrope, taj proces nije shvatan toliko ozbiljno, niti je, zašto ne reći, uzimao u svoje vreme toliko maha poput situacije početkom devedesetih u Hrvatskoj ili tokom protekle dve godine u Srbiji. Zašto? Istoričar Todor Kuljić:
„Kod nas je dekretirani komunistički antifašizam zamenjen anti-antifašizmom. Svojevrsna relativizacija ili erozija antifašizma je i širenje ideologije o nultom času. Svaki politički pokret, kada dođe na vlast, proklamuje novi početak autentične istorije. Na primer, danas se 7. jul 1941. godine, koji su komunisti proglasili za dan ustanka Srbije protiv fašizma, tumači kao dan kada je Srbin ustao na Srbina. U Hrvatskoj je taj antifašizam još više relativisan nekom upadljivijom rehabilitacijom ustaškog pokreta Ante Pavelića i uopšte Nezavisne Države Hrvatske, nego što je to slučaj u Srbiji sa Nedićevom državom, iako i u Srbiji Nedićevu državu neki akademici pokušavaju da prikažu ustvari kao spasiteljsku, a ne kao kvislinšku tvorevinu.“
