Piše: Tony Wesolowsky
Prije stotinu godina u glavnom gradu Latvije, Rigi, potpisan je sporazum koji su danas mnogi zaboravili. Formalno je okončao neobjavljeni rat između Poljske, koja se ponovno pojavila na karti nakon što je vjekovima ranije bila uništena, i boljševičke Rusije, koja se zalagala za komunističku revoluciju širom svijeta, piše redakcija Radija Slobodna Evropa (RFE/RL) na engleskom jeziku.
Riški sporazum prekrojio je granice većeg dijela istočne Evrope, ali za mnoge je to bila kao kobna katastrofa - posebno Litvance, Bjeloruse i Ukrajince čije su nade u demokratske nezavisne države uglavnom propale kao rezultat tog pakta.
Umjesto ujedinjenja nacija, Bjelorusi, Ukrajinci, Litvanci i donekle Poljaci našli su se podijeljeni među konkurentskim državama koje su ih ponekad posmatrale sa sumnjom u najboljem slučaju i neprijateljstvom u najgorem - kao tokom perioda (Velike čistke pod sovjetskim diktatorom Josifom Staljinom 30-ih godina prošlog vijeka.
Za boljševičkog vođu Vladimira Lenjina jače republike u sovjetskom stilu koje su nastale kao rezultat sporazuma u Bjelorusiji i Ukrajini, osnažiće njegovu vladu, što je dovelo do formalnog osnivanja Sovjetskog saveza u decembru 1922.
No, osim okončanja sukoba, Riški sporazum "nikoga nije zadovoljio", objasnio je Kristof Mik (Christoph Mick), profesor moderne evropske istorije s Univerziteta Vorik u Velikoj Britaniji.
"Okončao je sovjetsko-poljski rat, ali je ostavio teritorije s ukrajinskom i bjeloruskom većinom u Poljskoj. Potkopao je planove poljskog šefa države Maršala Jozefa Pilsudskog da stvori međumorsku federaciju [od Baltičkog do Crnog mora] pod vodstvom Poljske u istočnoj Evropi ili ima barem ukrajinsku tampon državu između Poljske i sovjetske Rusije", rekao je Mik u imejlu za RFE/RL.
"Okončana je sovjetska nada da će revoluciju proširiti na Zapad, pretvorivši kasnije Sovjetski savez u revizionističku silu - u pokušaju da povrati kontrolu nad izgubljenim ukrajinskim i bjeloruskim zemljama", dodao je.
Međutim, istovremeno su "Ukrajinci bili razočarani jer ih je Poljska napustila i jer su izgubili šanse za nezavisnu državnost".
Novi poredak se u svakom slučaju pokazao kratkotrajnim. Pakt Ribentrop - Molotov iz 1939. sadržao je tajne protokole koji su omogućili Staljinovom Sovjetskom savezu i nacističkoj Njemačkoj Adolfa Hitlera da podijele Poljsku i baltičke države što je ubrzo dovelo do početka Drugog svjetskog rata. Nakon rata, granice su ponovno promijenjene - ali Riški sporazum ostavit će svoje naslijeđe sijući nepovjerenje u istočnoj Evropi, na primjer između Poljaka i Ukrajinaca, što je i danas vidljivo.
Rat poslije rata
Prvi svjetski rat pokrenuo je talas razaranja širom Evrope s 40 miliona vojnika i civila koji su ubijeni ili ranjeni. Njemačko, Rusko, Habsburško i Osmansko carstvo su se raspala. Iz njihovog su pepela nastale nove države, među njima i Poljska.
Podijeljena između Rusije, Pruske i Habsburškog carstva u 18. vijeku, Poljska se ponovo pojavila na karti. Međutim, mlada preporođena država suočila se s brojnim izazovima, uključujući njene nesređene granice na istočnoj granici s Rusijom.
Rusija je bačena u građanski rat nakon boljševičke revolucije. Povukavši se iz borbi u Prvom svjetskom ratu, zemlja nije imala predstavnika na razgovorima koji su rezultirali Versajskim ugovorom, ostavljajući pitanja koja utiču na Rusiju - poput granica - uglavnom neriješena.
Vakuum je pokrenuo sukob između sovjetske Rusije i nove poljske države. Poljska je bila željna da osvoji više zemlje koju je držala u prošlosti, posebno u današnjoj Ukrajini. Lenjin je na Poljsku gledao kao na "crveni most" preko kojeg će se komunistička revolucija proširiti na Njemačku, industrijsku zemlju za koju je vjerovao da je najprikladnija za prihvatanje te ideologije.
Borbe su se rasplamsavale 1919-20. Trupe iz Poljske i Ukrajine umarširale su u Kijev u aprilu 1919. godine, prije nego što ih je na kraju potisnula Crvena armija, koja je napredovala sve do vrata Varšave. Tamo su ih u avgustu 1920. brojčano slabije poljske snage porazile u onome što je postalo poznato kao “Čudo na Visli”.
Mirovni pregovori otvoreni su u Minsku 17. avgusta 1920., premještajući se u Rigu 21. septembra usred jake poljske protuofanzive. Nakon višemjesečnih pregovora, sporazum je potpisan u glavnom gradu Latvije 18. marta 1921. Evo kako je to uticalo na ljude i zemlje u regiji.
Poljska
Poljska, čije snage su napredovale, zauzimala je čvršći položaj kada su počeli pregovori. Boljševička Rusija u velikoj je mjeri pobijedila opozicione snage Bijele armije, ali suočila se sa sve većim nemirima, što možda najbolje ilustruje pobuna u Kronšatu. Lenjin je ponudio ustupiti zemlje zauzete napredovanjem poljskih snaga, uključujući Minsk, ali poljski pregovarači su zakazali. Zašto? Poljski pregovarački tim predvodio je Stanislav Grabski, čelnik Nacionalne demokratske stranke, koja se pribojavala da bi ne-Poljaci iz pograničnih krajeva ili "kresi" bili neprijateljski glasački blok.
Poljska država proizašla iz Riškog sporazuma obuhvatala je 27 miliona ljudi i gotovo 400.000 kvadratnih kilometara, čime je tada bila šesta po veličini u Evropi. Poljaci koji su ostali na sovjetskom teritoriju patili bi. Tokom Velike čistke, Staljinova tajna policija NKVD je tokom svoje poljske operacije 1937-38. prikupila više od 150.000 Poljaka, od kojih je 110.000 strijeljano.
Litvanija
Tokom borbi između poljskih i sovjetskih ruskih snaga već je uspostavljena nezavisna Litvanija koja je uključivala i Viljnus. No, u oktobru 1920. poljske trupe došle su se po naredbi Jozefa Pilsudskog, poljskog generala i šefa države, koji je žudio za uskrsnućem starog Poljsko-litvanskog Komonvelta koji bi se protezao od Baltika do Crnog mora. U Viljnusu, gradu s velikim brojem etničkog poljskog kao i jevrejskog stanovništva, proglašena je "Centralna Litvanija", koja je trebala biti jedan od kanona u planiranoj federaciji s Poljacima na čelu.
Litvanski nacionalisti - sa sjedištem u Kaunasu - bili su protiv. Da bi to pojasnili, formalno su se odrekli Lublinske unije iz 1569. koja je vjekovima ranije učvrstila staru Poljsko-litvansku zajednicu. Manjine u Viljnusu bojkotovale su referendum iz 1922. treba li ga pripojiti Poljskoj. Gubitak Viljnusa zaustavio je novu litvansku državu i potaknuo etnički nacionalizam, smatra istoričar Tiori Snajder (Timothy Snyder).
"Šta god je Pilsudski mislio da čini, zauzimanje grada oružjem moralo je odbiti litvanske nacionaliste od političkog i gurnuti ka etničkom razumijevanju nacije", napisao je Snajder u “Rekonstrukciji naroda, Poljske, Ukrajine, Litvanije, Bjelorusije 1569-1999.”
Ukrajina
Etnički Ukrajinci, kojih je bilo oko deset miliona, bili su rašireni po zemljama pod kontrolom Poljske i boljševičke Rusije. Nakon Prvog svjetskog rata nastala je ukrajinska država s centrom u Harkovu koju su podržavali Sovjeti.
U zapadnim dijelovima Ukrajine nastala je Ukrajinska Narodna Republika koju je vodio Simon Petljura. Snage odane Petljuri borile su se zajedno s Poljacima tokom poljsko-boljševičkog ruskog rata, nakratko preuzevši kontrolu nad Kijevom u aprilu 1920.
Savez se, međutim, raspustio i u Rigi su ukrajinske nade o nezavisnoj državi propale. Umjesto toga, podijeljena je između Poljske i sovjetske Rusije, koja je na pregovorima imala delegaciju ispred Sovjetske republike Ukrajine - ali ne i Bjelorusije.
Ljut zbog sporazuma, koji je smatrao kratkovidnim i cinično političkim, Pilsudski, koji je bio posmatrač na pregovorima, navodno se kasnije izvinio ukrajinskim oficirima zbog toga. Iz ove frustracije u poljskoj galicijskoj regiji proizašla je Organizacija ukrajinskih nacionalista (OUN), ekstremistička grupa koja je nastojala uspostaviti državu po etničkoj liniji u kojoj ne-Ukrajinci neće biti dobrodošli - uključujući Poljake i Jevreje, koji su bili meta u napadima OUN. "Međuratna Poljska uključivala je stotine zajednica, kojima se država jedva i bavila, čiji su stanovnici znali ko je Poljak, a ko Ukrajinac", napisao je Snajder.
Dok su Ukrajinci pod poljskom vlašću doživjeli prisilnu polonizaciju, njihova etnička braća u ukrajinskoj sovjetskoj republici u početku su doživjela kratak kulturni procvat, pojavili su se novine, knjige i škole na ukrajinskom jeziku. Sve je to zatvoreno pod Staljinom, kulminirajući Holodomorom ili velikom glađu, zbog koje su milioni Ukrajinaca umrli.
Bjelorusija
U trenutku potpisivanja ugovora kratkotrajna Bjeloruska nacionalna republika 1918. bila je samo uspomena, slomljena od boljševika. Svaka nada da bi se slobodna, ujedinjena Bjelorusija mogla pojaviti iz Riškog sporazuma, pokazala se iluzornom. Poput Ukrajinaca, i Bjelorusi su se našli rastrgani. Sporazumom iz Rige bjeloruska manjina u Poljskoj ostala je "mala i ruralna, kao što su nacionalni demokrati i namjeravali", napomenuo je Snajder. A bez Minska, bjeloruska inteligencija bila je premala da bi mogla poslužiti kao saveznik bilo koje poljske političke formacije, objasnio je Snajder, dodajući da "kada je Minsk postao sovjetski, bjeloruske nacionalne težnje unutar Poljske doživljavale su se kao kripto-boljševizam".
Kao i u Ukrajini, Bjelorusi u Poljskoj suočili su se s prisilnom polonizacijom, dok su Bjelorusi unutar sovjetske republike imali kratki kulturni preporod, uključujući osnivanje škola na bjeloruskom jeziku i Instituta za bjelorusku kulturu. Međutim, pod Staljinom su te politike obustavljene uz odmazde. Tridesetih godina prošlog vijeka u Staljinovim čistkama ubijeno je do 60 odsto autohtone bjeloruske inteligencije. Masovna ubistva izvršena su u šumi Kuropati blizu Minska između 1937. i 1941. Bjelorusija nikada nije u potpunosti istražila te zločine, dok se pod Aleksandrom Lukašenkom slavila sovjetsku prošlost.