Piše: Jeremy Bransten
Gledano iz Praga, slike ruskih tenkova u Gruziji nose neizbježan odjek. Mnogi komentatori i političari širom svijeta povukli su paralelu sa 1968. godinom.
Novinar Češkog radija Jan Bednar kaže da je teško ne prisjetiti se avgusta u Pragu prije 40 godina, kada se pogleda aktuelna situacija u Gruziji.
"Velika razlika između ova dva slučaja je da SAD i Evropska unija (EU) intervenišu kako bi smirile tenzije između Gruzije i Rusije, dok se to ne bi moglo reći za Čehoslovačku 1968. godine. Washington i Zapadna Evropa prihvatili su situaciju onakvu kakva je bila. Također su prihvatili ideju da je Čehoslovačka pripadala sferi Sovjetskog uticaja.”
Česi i Slovaci su morali sami da se suoče sa Sovjetskim napadom.
U ranim jutarnjim satima 21. avgusta, 1968. godine, nije televizija obavila vijest. Nije bilo CNN-a.
Ljude je u dva sata ujutru probudila tutnjava tekova i slijedeće obavještenje Češkog radija iz Praga:
"Jučer, 20. avgusta, 1968. godine, oko 11 sati, snage Sovjetskog saveza, Poljske Narodne Republike, Njemačke Demokratske Republike i Bugarske Narodne Republike prešle su državnu granicu Čehoslovačke Socijalističke Republike. Ovo se dogodio bez znanja čehoslovačkog predsjednika, predsjednika narodne skupštine, predsjednika vlade, prvog sekretara Centralnog komiteta Komunističke partije Čehoslovačke i njenih zvaničnig organa.”
Mjesecima prije invazije, Čehoslovačka komunistička partija, na čelu sa Alexanderom Dubčekom, provela je program reformi s ciljem da eliminiše najrepresivnije elemente režima i stvori “socijalizam sa ljudskim licem”.
Ubrzo je postala poznata kao Praško proljeće, i dobila je ogroman podstrek.
Do ljeta 1968. godine, cenzura je ukinuta, a procvjetala je otvorena diskusija u novinama i časopisima. Neki su čak doveli u pitanje sami postanak Komunističkog režima.
Slobodno vođena debata učinila je nezvoznim Čehoslovačke Komunističke susjede, a prije svega sovjetski Politbiro. Do avgusta, Moskve je izgubila strpljenje.
Kada su ušli u glavni grad Čehoslovačke, Sovjetski vojnici brzo su zaposjeli sjedište radija i preuzeli studije.
Ono što nisu znali je da su mnogi uposlenici radija uspjeli da pobjegnu i da sa sobom ponesu opremu u privatne stanove širom grada, gdje su napravili improvizirana studija i nastavili sa emitovanjem.
Pavel Pechacek je u to vrijeme bio producent na Čehoslovačkom radiju. On se prisjeća:
"U ovim malim studijima bilo je ljudi iz Čehoslovačkog radija i oni su danima emitovali program iz skrovišta. Oni su dobijali vijesti iz svih dijelova Praga. Ljudi su uništavali table sa imenima ulica na zidovima zgrada u Pragu. Bilo je teško za Sovjete da znaju gdje se tačno nalaze. Ovo emitovanje se nastavilo danima.”
Pechacek se takođe prisjeća neuobičajenih scena na ulicama Praga. Prije ulaska u Čehoslovačku, Sovjetskim vojnicima je rečeno da je u toku kontrarevolucija. Neki su čak mislili da je počeo Treći svjetski rat.
Umjesto toga, oni su naišli na nenaoružane civile, od kojih su mnogi bili zbunjeni i uzemireni. Neki Česi su se popeli na njihove tenkove i zatražili da znaju: “Zašto ste ovdje?”
“Sjećam se najpoznatijeg sportiste, Emila Zatopeka. On je išao od tenka do tenka, i razgovarao je sa Sovjetskim vojnicima o novonastaloj situaciji. Neki od njih se nisu dobro osjećali. Mogli ste to da vidite. Oni su očekivali ljude sa oružjem, borbu. A vidjeli su samo obične ljude koji su pokušavali da ih ubijede da se ne dešava ništa što je usmjereno protiv Sovjetskog saveza ili da neko ovdje u Čehoslovačkoj želi da započne Treći svjetski rat. Bilo je fascinantno šta su ljudi radili. Postojala je nevjerovatna hrabrost.”
Čehoslovakinja, govoreći na ruskom:
”Velika greška je da vaše novine i časopisi ne pišu istinu! Da pišu, vi ne biste dolazili ovdje. Ovdje ne postoji kontrarevolucija, kao što pišu vaše novine!”
Sovjetski vojnik:
”Ja samo slijedim naređenja."
Ali, atmosfera se ubrzo promijenila nagore. Dubček i čitavo vodstvo Čehoslovačke komunističke partije je odvedeno u Moskvu, gdje su ubrzo prihvatili Sovjetske zahtjeve i potpisali tzv. Moskovske protokole, koji su legitimizirali Sovjetsku okupaciju i poništili sve reforme Praškog proljeća.
Samo jedan član Centralnog komiteta, František Kriegel, odbio je da ih potpiše.
U narednih nekoliko mjeseci, od milliona Čeha i Slovaka se tražilo da potpišu izjave kojim se pozdravlja “bratska” pomoć Moskve.
Ivana Doležalova je imala 19 godina u to vrijeme. Ona opisuje šta se dešavalo onima koji potpišu, i onima koji su to odbili, kao što je bio slučaj sa njenim roditeljima.
"Od svih u zemlji je zatraženo da se izjasne: Da li se slažete ili ne sa bratskom pomoći Sovjetskog saveza i zemalja Varšavskog pakta? I vi ste dobro znali šta to znači. Mogli ste reći: Pa, mislila sam da to ne bi trebalo da rade, ali sam pogriješila i sada se slažem sa invazijom. I mogli ste zadržati posao. Ukoliko ste bili član partije, i dalje ste ostali član partije. Ukoliko ste rekli ne, izgubili biste vaš posao, a vaša djeca se nisu mogla upisati na fakultet. Bili biste ili izbačeni iz Komunističke partije ili prekriženi. Ukoliko ste bili prekriženi, imali biste šansi da se eventualno ponovo uključite u partiju. Ali, ukoliko ste bili izbačeni, to je bio kraj. Oba moja roditelja su izbačena iz Komunističke partije.”
Doležalova, uprkos univerzitetskoj diplomi, je bila nezaposlena. Postala je čistačica.
Radijski producent Pavel Pechacek, kao i 200.000 njegovih zemljaka, emigrirao je na Zapad i počeo je raditi u Češkom servisu Radija Slobodne Evrope.
Dubčeka je 1969. godine zamijenio Gustav Husak. Dubček je na kraju izbačen iz partije i bio je zaposlen u šumarskoj firmi.
Period poznat kao “normalizacija” počeo je i trajao do Baršunaste revolucije 1989. godine, kojom je svrgnut Komunistički režim.
Snovi jedne čitave generacije bili su stavljeni na čekanje.
Jan Bednar kaže da su dešavanja prije 40 godina za mnoge ljude, koji danas žive u Češkoj Republici i Slovačkoj, ostavila velike ožiljke, koji sporo zarastaju kako vrijeme prolazi.
"Za većinu ljudi u Češkoj Republici ova truma je i dan danas velika. To je veliki problem sa kojim se nosi većina ljudi. Ali, to su većinom ljudi koji dolaze iz perioda Husakove normalizacije. Za mlađu generaciju, događaji iz 1968. godine su poglavlje istorije iz koje mogu učiti ili ne. Ali, za njih to nije lično pitanje. Postoji velika generacijska razlika.”
