U Beogradu znatan deo zemljišta je i dalje u vlasništvu grada, za razliku od većine postsocijalističkih gradova, gde je uglavnom privatizovano. To gradskim vlastima u Beogradu omogućava da planiraju dalji razvoj, a što se može pokazati kao prednost, kaže za Radio Slobodna Evropa Sonja Hert (Sonia Hirt), profesor urbanog planiranja na Institutu za politehniku Univerziteta u Virdžiniji (Program of Urban Affairs and Planning Virginia Polytechnic Institute and State University). Prošle godine je predavala u Školi za dizajna na Univerzitetu Harvard.
Sonja Hert je poreklom iz Bugarske i analizira arhitekturu velikih gradova u našoj regiji, poput Beograda, Zagreba, Bukurešta i Sofije. U utorak je imala zapaženu prezentaciju u Vilsonovom centru u Vašingtonu o promenama u arhitekturi Beograda i Sofije.
Ona ističe da su nakon pada socijalizma na delu mnogi procesi u velikim gradovima, pretvaranje stambenog u komercijalni prostor, zatim opadanje industrije. Radi se o često nekvalitetnoj arhitekturi kolažnog tipa. Ovi i drugi trendovi, mogu se opisati i kao prelaz iz modernističke u postmodernističku fazu u zbijenoj formi.
RSE: Koje su najveće promene u arhitekturi Beograda od pada socijalizma. Koliko su gradske vlasti kontrolisale i planirale te promene?
Hert: Komunističke vlasti su imale čvrstu kontrolu nad razvojem gradova. Međutim, tadašnje jugoslovenske vlasti su bile liberalnije u poređenju sa članicama Varšavskog pakta i dozvolile su neformalniji i spontaniji razvoj, pre svega periferije Beograda.
Nakon kraha komunizma, taj neformalni razvoj je još intenzivniji i upečatljiviji. Ne znam tačne podatke, ali mislim da je od 1990-ih godina skoro 50 odsto objekata sagrađeno bez građevinske i drugih dozvola. Na takvo stanje su svakako uticali ratovi, međunarodne sankcije, ekonomski kolaps zemlje. U tim okolnostima gradske vlasti su očito bile paralisane. Međutim, to nije bio samo slučaj u Beogradu. Masovna nelegalna gradnja je vidljiva, na primer, i u Tirani.
Za postkomunističke zemlje je karakteristično i da su tajkuni i ostali pripadnici „više klase“, gradili vile bez neophodnih dozvola. Ljudi to očito doživljavaju kao neku vrstu nove slobode, nakon života u socijalističkom režimu gde je sve bilo pod čvrstom kontrolom. Stoga su sve učestaliji sporovi oko zemljišta, zatim zauzimanje javnih zelenih površina za privatnu gradnju.
RSE: U velikim gradovima u vreme socijalizma ljudi su živeli u centru u kome je bilo dosta javnih povšrina. Sada se to, uključujući i Beograd, ubrzano menja.
Dedinje
Hert: Da završim prethodni odgovor. Na Dedinju, kao najekskluzivnijem delu Beograda, mnoge velelepne kuće su sagrađene bez nužnih dozvola. Postoji i naselje Padina, koje nije uopšte postojalo na mapama tokom 1980-ih, da bi potom bilo sagrađeno, figurativno govoreći, maltene preko noći. Taj haotični i neplanski razvoj je, na svoj način, udahnuo i novi život gradu. U vreme socijalizma sektor usluga je bio nerazvijeniji. Sada se na sve strane otvaraju kafići, male prodavnice – čak i na mestima na kojima to ne biste očekivali.
Na Zapadu je odavno trend da sve manje ljudi živi u centru grada, jer primat preuzima komercijalni prostor. Može se govoriti o nekoj vrsti egzodusa stanovništva iz centara zapadnih gradova, zato što ne može da se nadmeće u ceni sa poslovnim ljudima, kompanijama. U vreme socijalizma nije postojao taj tržišni pritisak zbog slabo razvijenog privatnog sektora. Ljudi su masovno živeli u centru i to je bila neka vrsta prednosti, jer su mogli da se tu šetaju noći, za razliku od američkih gradova koji su posle 5 sati popodne, kada se zatvore banke i većina drugih poslovnih objekata, maltene prazni.
Kada je reč o Beogradu, bez obzira što se stanovnici povlače iz centra, ipak mnogi i dalje žive u njemu, više nego u zapadnim gradovima. U pitanju su stanovi koje je nasleđivalo nekoliko generacija, tako da se ljudi nerado odlučuju da ih prodaju. To je neka vrsta prednosti, jer je život u centru Beograda veoma dinamičan i to je jedno od objašnjenja zašto je privlačan strancima.
RSE: Zbog haotične postsocijalističke modernizacije, jača kontrapokret čiji je cilj očuvanje starijih delova grada i suprostavljanje komercijalizaciji Beograda.
Hert: Ja nisam posebno proučavala pokret za očuvanje istorijskog jezgra grada, ali je evidentno da on postoji, kao i u Moskvi ili Sofiji. Centar Beograda sa svojim starim zgradama, veoma je atraktivan ne samo za inteligenciju, već i ostale slojeve stanovništva. Svakako da dolazi do sukoba interesa između onih koji nastoje da sačuvaju stare građevine i poslovnog sveta koji želi da promeni njihovu namenu, odnosno da ih koristi u komercijalne svrhe.
RSE: U članku ističete da arhitektura Beograda oličava njegov postmodernistički karakter, kao u bilo kom zapadnom gradu.
Hert: Na delu su mnogi procesi, uključujući promenu namene, odnosno pretvaranje stambenog u komercijalni prostor, zatim opadanje industrije u gradovima. U vreme socijalizma, deo gradskog zemljišta je iskorišćen za gradnju fabrika. Socijalističke vlasti nisu morale da se natežu sa privatnim vlasnicima, jer, naprosto, privatni sektor nije ni postojao, tako da kada odluče da na nekoj lokaciji sagradi industrijski pogon, to bi se ubrzo realizovalo, za razliku od zapadnih gradova. U postkomunističkim gradovima još uvek ima više fabrika nego na Zapadu, ali se taj trend ubrzano menja.
Takođe, arhitetkonski stilovi su mnogo raznovrsniji nego što su bili, recimo, tokom 1960-ih. Radi se o često nekvalitetnoj arhitekturi kolažnog tipa. Ovi i drugi trendovi, mogu se opisati i kao prelaz iz modernističke u postmodernističku fazu u sabijenoj formi.
RSE: Kakve su promene mogu očekivati u budućnosti u izgledu Beograda?
Hert: U pojedinim delovima grada, pre svega Novom Beogradu, možete videti mnoštvo zapadnih banaka, tržnih centara otvorenih poslednjih godina. Mislim da će se nastaviti promene u tom pravcu, odnosno da će biti otvarani novi komercijalni prostori. To je svakako dobro jer omogućava ekonomski razvoj, otvaranje radnih mesta. Međutim, to, istovremeno, vodi ka promeni paradigme, jer te nove poslovne zgrade podrazumevaju mnogo veće korišćenje automobila. U starom delu grada imate kao tradicionalni koncept da građani žive od drugog sprata naviše. U prizemlju ili na prvom su kafei, restorani. Ulice su pune ljudi. Za to vreme niko ne šeta oko tržnih centara. Svi su kupci unutra. Dolaze i odlaze automobilima koje parkiraju. To postaje univerzalni trend. Rekla bih da u tom smislu, bivši socijalistički gradovi gube deo svog šarma, preimućstva koje su imali.
U Beogradu znatan deo zemljišta je i dalje u vlasništvu grada, za razliku od većine postsocijalističkih gradova, gde je uglavnom privatizovano. To gradskim vlasitma u Beogradu omogućava da planiraju dalji razvoj. Na primer, mogu da daju zemljište u zakup na 99 godina, što je uobičajena praksa u svetu. Naravno, često se ističe da Srbija zaostaje u reformama, nije okončana privatizacija, što može da odbije strane investitore, koji žele da steknu pravo vlasništva. Međutim, to može biti i prednost. U pojedinim zapadnim gradovima, kao što je Amsterdam, znatan deo zemljišta je u opštinskom vlasništvu – oko 75 procenata, u Helsinkiju 50 odsto.
Dakle, to što je Beograd sticajem okolnosti – zbog ratova i sankcija – kasnije započeo reforme, uključujući i privatizaciju, to se na kraju može ispostaviti i kao prednost. Naravno, pod pretpostavkom da taj adut iskoristi mudro i racionalno. Ne treba da sledi primer Sofije gde je takoreći sve privatizovano, uključujući i bašte u centru grada od istorijskoj značaja. Ako neko sada želi da na njima sagradi garaže, to niko ne može da spreči.
