Bilo mi je veoma žao što su me ranije preuzete obaveze spriječile da se odazovem na poziv za učešće u televizijskoj emisiji u Vašingtonu 9. novembra povodom 25. godišnjice pada Berlinskog zida. Događaje koji su vodili tom istorijskom danu, koji je označio početak kraja decenija “hladnog rata” i istorijsko ujedinjenje Njemačke, a zatim i (gotovo) cijele Evrope, profesionalno sam pratio izbliza: izvještavao sam o američko-sovjetskim sastancima na vrhu, susretima Reagan-Gorbačov u Ženevi 1985. i Rejkjaviku 1986. i Gorbačov-Bush početkom decembra 1989. na Malti, samo koju nedjelju nakon pada Berlinskog zida, osjećajući otopljavanje nakon decenija u kojima je svjetski mir počivao na strahu od prijetnje uzajamnog uništenja. Sjećam se iz tog vremena kad sam ranih osamdesetih, kao dopisnik u Njujorku, u ponoćnom rezimeu dana televizijske mreže ABC slušao razgovor s istaknutim sovjetskim propagandistom. Na pitanje o tome šta bi iz sovjetskog iskustva civilne zaštite posavjetovao Amerikancima u slučaju neposrednog nuklearnog udara, hladno je odgovorio: “Krenite prema groblju, ali polako, da se ne stvara panika”.
Samo koju godinu kasnije, međusobni susreti i razgovori i Gorbačovljevo obećanje “perestrojke i glasnosti” u Sovjetskom Savezu doprinijeli su stvaranju atmosfere u kojoj je Reagan, u govoru pred Brandenburškom kapijom s pogledom na Berlinski zid 12. juna 1987., uputio istorijski poziv sovjetskom vođi: “Gospodine Gorbačov, pocijepajte ovaj zid”.
Ostalo je istorija koja se obilježava ovih dana, a Gorbačov je 1990. godine za zasluge u okončanju hladnog rata dobio i Nobelovu nagradu za mir.
U posjeti Berlinu nedugo nakon pada Berlinskog zida, radi učešća na konferenciji o Balkanu u sjedištu tamošnjeg Aspen Instituta, imao sam priliku da podijelim uzbuđenje novog početka s više njemačkih kolega, ne propuštajući priliku za fotografisanje ispred savezničke kontrolne tačke Charlie - ovjekovječene u špijunskim filmovima i literaturi - po kojoj je nazvan muzej (Check Point Charlie) u kojem se čuvaju predmeti korišteni za bijeg preko, ispod ili kroz Berlinski zid i mogu se pročitati priče o onima koji su rizikovali ili čak i izgubili život bježeći na slobodu.
Tadašnji dopisnik "Oslobođenja" iz Njemačke Feto Ramović na povratku u Sarajevo donio mi je poklon posebne simbolike i značenja: fragment srušenog Berlinskog zida koji je na komodi u mojoj sarajevskoj dnevnoj sobi dočekao i početak i kraj tripogodišnje opsade grada.
Ali, to je samo lični doživljaj jednog istorijskog trenutka bez namjere da mu se pridaje značenje neke univerzalne pouke ili iskustva.
Razmišljajući danas – 25 godina kasnije – o padu Berlinskog zida, iz jugoslovenskog i bosanskohercegovačkog iskustva, nameću se ipak i neka sudbinskija pitanja: kako se moglo desiti da ta zemlja, prosperitetnija od bilo koje pod sovjetskom kontrolom, u vrijeme tog buđenja i obećanja “Evrope cjelovite i slobodne” krene u potpuno suprotnom smjeru s tragičnim gubicima i nasiljem genocidnih razmjera i da iz pozicije zemlje koja je čitavih 10 ili čak 20 godina ispred istočnoevropskih susjeda potone na dno i zaostane za gotovo svima.
Prva dramatična razlika bila je u okolnostima i nacionalnim aspiracijama tog vremena. Dok su istočnoevropske zemlje – od Poljske, Čehoslovačke i Mađarske do baltičkih republika – entuzijstično odbacivale sovjetski diktat zamjenjujući ga za ideju evropskog jedinstva u različitostima, kod nas se u obrazovanijem I liberalnijem dijelu javnosti s divljenjem gledalo na nastojanja Vaclava Havela ili Lecha Walese ali je to ipak bila “tuđa priča”. Mogli smo se radovati zbog uklanjanja i zida i “željezne zavjese” ali mi još od 1948. godine nismo bili pod sovjetskom kontrolom i nismo morali da tražimo i da i po više godina čekamo na odobrenja za putovanja u inostranstvo: Jugosloveni su slobodno putovali i radili po svijetu.
Druga razlika je bila u potpuno različitim nacionalnim prioritetima: istočnoevropske zemlje su, u reafirmaciji svog pripadanja Evropi bez granica, mogle i potpuno mirno da se razilaze – primjer Češke i Slovačke – a kod nas se baš u to ljeto 1969. “u ime očuvanja jedinstva zemlje” s Gazimestana prijetilo i “oružanim bitkama koje nisu isključene” a pokušaji nacionalne dominacije neumitno su poticali težnje za nacionalnom emancijapcijom koje su inspirisale recimo slovenačko jednodušno opredjeljenje za “Europu zdaj” (ili “Evropu sada”).
Tako je zemlja obećanja “socijalizma s ljudskim licem”, koja je nekako baš u tim godinama s vladom Ante Markovića provodila proevropske reforme i imala stabilnu valutu i obećanu podršku Zapada, propustila voz evropskog ujedinjenja a njena nova geografija iscrtavala se u nasilju, od Vukovara i Dubrovnika preko Sarajeva – i svega ostalog u Bosni – pa do Srebrenice i Kosova.
U tom tragičnom izboru pogrešnog pravca podsjeća me na zemljaka iz vica koji je ušao na autoput u Njemačkoj u pogrešnom smjeru a kad je na radiju čuo upozorenje kako “jedan vozač vozi u pogrešnom smjeru” povikao je: “Šta jedan, hiljade - svi oni!”
