Srdan KUSOVAC, Erduan KATANA, Iva MARTINOVIC, Anamari REPIC, Enis ZEBIC, Biljana JOVICEIC
Istovremeno, i Srbija i Crna Gora od prošlogodišnjeg razdvajanja koriste sopstvene simbole – odnosno nestali su simboli nekadašnje SR Jugoslavije, budući da je bivša državna zajednica postojala toliko kratko da nije čak imala ni svoje simbole.Ni u Hrvatskoj, koja državne simbole koristi već petnaestak godina, ova tema nije stavljena ad acta. Aktuelna je tema simbola i obeležja manjina i nekih delova države u kojima uglavnom žive manjine.
U svim pomenutim državama i entitetima određivanje državnih obeležja bilo je, ili je još uvek, i političko pitanje.
Na Kosovu se prilikom zvaničnih sastanaka, u međunarodnim i kosovskim institucijama, ističu zastave Ujedinjenih nacija, kosovske vlade, i zavisno od događaja, zastava Albanije, kao nacionalni simbol, ili u srpskim sredinama zastava Srbije. Međunarodna zajednica odlučila da na Kosovu zastava i grb ne smeju ličiti ni na albansku, ni na srpsku zastavu, niti smeju imati nacionalne albanske ili srpske motive.
Nakon statusa, simboli nove države
Više od 150 pojedinaca ili organizacija predalo je do sada svoje ideje o budućim simbolima Kosova. Predsedavajući Radne grupe za izradu simbola Hajredin Kuči, kaže da proces donošenja odluke ima jasnu proceduru, koja, ipak, zavisi od dešavanja vezanih za status. Posle zatvaranja konkursa 27. juna, Radna grupa će proceniti predloge na osnovu postojećih kriterijuma:
„Odluka će biti prosleđena Komisiji koju čine predstavnici Pregovaračkog tima, Predsedništva Skupštine Kosova, parlamentarnih grupa i akademski radnici, izabrati tri predloga i podneti Skupštini na usvajanje”, kaže Kuči.
Kosovski zvaničnici ističu da će tokom čitavog procesa biti u kontaktu sa međunarodnom zajednicom, koja će na kraju, po svemu sudeći, morati da potvrdi odluku. Kuči ističe da bez statusa simboli neće imati nikakvu vrednost i zato će se čekati da na snagu stupi predlog Martija Ahtisarija:
„Državni simboli će biti usvojeni posle definisanja statusa Kosova, jer u suprotnom oni neće imati nikakvog smisla.“
U javnosti se najviše vodi debata oko zastave Kosova. Zbog velikih razlika Albanaca i Srba, kako u pogledu budućnosti Kosova, tako i u pogledu simbola, međunarodna zajednica je odlučila da budući simboli budu drugačiji. Oni moraju biti urađeni na osnovu plana izaslanika UN-a Martija Ahtisarija, koji kaže da himna, zastava i grb Kosova moraju odražavati celovitost i multietničnost Kosova.
Predsednik Kosova Fatmir Sejdiu je nedavno, govoreći o kriterijumima, rekao:
„Mora se poštovati Ahtisarijev predlog, a kriterijumima se odbacuje mogućnost da zastava i grb budu identični sa simbolima okolnih država.“
S druge strane, politički predstavnici kosovskih Srba kažu da je za njih neprihvatljivo određivanje državnih simbola. Šef Srpske liste za Kosovo i Metohiju, Oliver Ivanović, ističe da Srbi neće učestvovati u usvajanju simbola.
„Simbole će odrediti međunarodna zajednica, kao što je uradila u Bosni i Hercegovini – vidim da se već najavljuju određena rešenja – a to sasvim neće biti u skladu sa onim što žele Srbi ili Albanci na Kosovu.“
Pri pravljenju predloga, građani moraju poštovati mnoga pravila, među kojima je najvažnije da nova zastava ne sme ličiti na zastavu Albanije ili nekog prostora bivše Jugoslavije, i ne sme imati nacionalne ili etničke motive. Ipak, dozvoljeno je upotrebiti po jednu od boja koje imaju te zastave.
Jedan dvadesetpetogodišnji Albanac, koji je podneo svoj predlog izgleda buduće zastave, rekao nam je da je on izabrao crvenu i plavu boju. Ima i onih koji su izabrali boje Evropske unije, a ima i predloga da na zastavi bude nacrtana karta Kosova sa šest zvezdica, kao simbol šest zajednica koje žive na Kosovu – albanske, srpske, bošnjačke, turske, romske i aškalijske.
Stručnjak za ustavna pitanja Riza Smaka kaže da su simboli veoma važno pitanje za narod i državu, stoga o tome ne može odlučivati jedna institucija, već to treba da bude tema otvorenih diskusija i debata. Smaka kaže da je demokratsko i zakonsko pravo da o simbolima odlučuju građani, što se neće desiti u slučaju Kosova:
„Međunarodna zajednica zahteva da nacionalni elementi ne budu kriterijum, iako smo mi apsolutna većina“, kaže Smaka, dodajući da je, prema međunarodnom pravu, pitanje Kosova trebalo rešiti na osnovu političkog samoopredeljenja.
Međutim, prema rečima istoričara iz Prištine Ilijaza Tačija, zbog transformacije položaja Kosova – od nerešenog statusa ka državnosti, potrebni su autentični simboli:
„Ako govorimo o zastavi Kosova, jedna verzija već postoji. Radi se o dvoglavom orlu crne boje na crvenoj pozadini, što je kompozicija koja je veoma rasirena u evropskim zemljama. Albanci na Kosovu se neće odreći te zastave. Međutim, ona neće biti znak državnosti, već nacionalni simbol.“
Mnogi ocenjuju da će se stanovnici Kosova teško odreći albanske, odnosno srpske zastave kao simbola nacionalnog identiteta. Stoga se u kosovskoj javnosti raspravlja o karakteru nacionalnih i budućih državnih simbola. Istoričar Ilijaz Tači kaže da će strategija biti da se te dve kategorije odvoje:
„Zastava države ne može biti rezultat umetničkog rada ili varijacije neki dizajnera. Simbol državnosti treba se obazirati na korene identiteta, ali i treba da uzme u obzir multidimenzionalni karakter svih relevantnih elemenata za novi početak i nove realnosti, tako da predstavi novu eru budućnosti, integracije i prosperiteta.“
Prema rečima Hajredina Kučija, svaka odluka, kako o simbolima, tako i o ustavu, biće doneta u koordinaciji sa međunarodnim faktorima. Istovremeno, mnogi kažu da nema potrebe za nametanjem rešenja, pošto će Kosovo samo rešiti ovaj problem tako što će svoje delovanje harmonizovati sa predlogom Martija Ahtisarija. U svakom slučaju, predlog simbola Kosova koji izabere Skupština, biće nagrađen sa 10 hiljada evra.
U BiH je neko je ostao bez zastave, neko bez himne
U Bosni i Hercegovini je proteklog vikenda stupila na snagu Odluka Ustavnog suda o prestanku važenja obeležja obaju entiteta. Građani su se našli u brojnim problemima – pre svega zbog nevažećeg pečata koji se mora nalaziti na svim dokumentima. Erduan Katana:
U Bosni i Hercegovini, ništa kao njeni simboli ne odražava složenost društvenih odnosa koji su nastali u ovoj državi nakon prvih višestranačkih izbora 1990. godine. Stoga, bosanskohercegovačke vlasti ni nakon 17 godina nisu uspjele postići usaglašene stavove oko simbola, kako na državnom, tako i na entitetskom nivou.
Od 1992. do 1998. godine, u Bosni i Hercegovini se koristio grb zasnovan na srednjovjekovnom bosanskom simbolu – ljiljanu. Riječ je o grbu bosanske dinastije Kotromanića, koji je u tom periodu postao gotovo isključivi simbol bošnjačkog naroda.
Tokom rata 1992. do 1995. godine, Hrvati i Srbi su se borili pod svojim etničkim simbolima: Hrvati su koristili šahovnicu, a Srbi grb sa pravoslavnim krstom ukrašenim sa četiri ćirilična slova „S“.
Sadašnji grb BiH proglašen je 19. maja 1998. godine, pod pritiskom međunarodne zajednice. Vehid Šehić, jedan od članova komisije koja je radila na izradi simbola:
„Odlukom Visokog predstavnika Carlosa Westendorpa, tada je formirana komisija od sedam članova. Članovi komisije su bili stručnjaci za problematiku izrade zastave i amblema. Naš zadatak je bio da damo idejno rješenje zastave i grba Bosne i Hercegovine, a da kasnije izaberemo i muziku himne. Uslov je bio da i zastava i grb i himna budu neutralni. Radili smo četiri-pet mjeseci i predložili smo idejno rješenje i zastave i grba, koje je kasnije usvojeno, i ta zastava se prvi put pojavila na Olimpijskim igrama u Melburnu.“
Sulejman Tihić je 2004. godine, kao predsjedavajući Predsjedništva BiH, podnio japelaciju Ustavnom sudu BiH, tražeći da se izjasni da li su simboli oba bosanskohercegovačka entiteta u skladu sa Ustavom BiH. Odlučujući po ovom predmetu, Ustavni sud BiH, u martu 2006. godine donosi odluku da grb i himna Republike Srpske, te grb i zastava Federacije BiH nisu u skladu Ustavom BiH jer se u njima ne mogu identifikovati sva tri konstitutivna naroda u Bosni i Hercegovini – Bošnjaci, Srbi i Hrvati. Stari simboli trebali su biti zamijenjeni u roku od šest mjeseci. To nije urađeno ni do danas.
U Republici Srpskoj, u toku je izbor novog grba i himne, koji su u međuvremenu postali nevažeći, jer je odluka Ustavnog suda BiH postala izvršna. Komisija koju je imenovala Narodna skupština Republike Srpske, uspjela je izabrati amblem, kao i jedno prelazno rješenje do izbora novog grba. Predsjednik Narodne skupštine Igor Radojičić:
„Konkurs za grb Republike Srpske otvoren je do 20. jula. Do danas je stiglo već više od 80 prijedloga. Znači, iza 25. jula bi Komisija za simbole trebala da otvara i analizira pristigla rješenja. I ja se nadam – mada je to vrlo obiman posao zbog broja aplikacija – da bismo za julsko zasjedanje Narodne skupštine mogli predložiti grb Republike Srpske.“
U Federaciji BiH još uvijek nisu uspjeli zamijeniti stari grb i zastavu novim. Izmir Hadžiavdić, sekretar Doma naroda Parlamenta FBiH, najavljuje da bi se u ovom bosanskohercegovačkom entitetu, kao prelazno rješenje mogli usvojiti državni simboli:
„To je uvršteno u dnevni red. Istina kao zadnja točka, dvadeseta, ali je uvršteno. Tako da je realno da će se to prihvatiti u narednih dvadesetak dana.“
Ukoliko ovo rješenje bude prihvaćeno, Republika Srpska je najavila tužbu. Igor Radojičić:
„Ukoliko bi takav zakon bio usvojen, mi bismo tužili federaciju pred Ustavnim sudom BiH, zbog preuzimanja neovlaštenog simbola države kao simbola entiteta.“
Tako državni grb i himna, kao i simboli entiteta, još uvijek predstavljaju sjeme razdora unutar Bosne i Hercegovine, a ne osnov zajedništva. Za bosanskohercegovački grb pojedini političari kažu da ne odražava ni istorijsko, ni nacionalno biće Bosne i Hercegovine, te da ih više podsjeća na etiketu danskog jogurta nego na simbol državnosti. Za himnu, ni nakon devet godina bosanskohercegovački političari nisu našli vremena da utvrde tekst, pa je ona i do danas samo instrumentalna. Vehid Šehić:
„Mi nemamo bosanskohercegovačko društvo, mi nemamo bosanskohercegovački identitet, mi nemamo bosanskohercegovački patriotizam. A mnogi bosanskohercegovački političari negiraju sve što bi podsjećalo na bosanskohercegovački identitet.“
Oj, svijetla majska zoro - bez dopisanih stihova
Kada bi se tih godina na rijetkim svadbama ispred kuće zavijorila crvena zastava sa grbom, nerijetki bi govorili: „Pogledaj, nose albansku zastavu!“. I tako sve do zaokreta zvanične državne politike 1997. godine, kada su, korak po korak, iako ne zvanično, grb, crnogorska zastava i himna „Oj, svijetla majska zoro“ počeli da ulaze u institucije sistema.
Tako su se, umjesto ili uz zvanične simbole, u kancelarijama ministara, visokih i nižih državnih funkcionera, prvo stidljivo, a potom čak napadno, nakon što je definitivno postalo jasno da Milo Đukanović ide ka nezavisnosti, počeli pojavljivati danas zvanični državni simboli. Dok se čekalo na ozvaničenje, u brojim su institucijama – u skupštini na primjer – crnogorski grbovi počeli da krase tanjire, pepeljare, šolje za kafu, tepihe u restoranima i slično. A pojedinim funkcionerima vladajuće garniture, svježe opijenim idejom nezavisnosti, prsten, privjesci na lancu, igle za kravatu, čak i kopče na kaišu sa grbom, postali su obavezan modni detalj.
Ti simboli su vremenom postali jasan znak raspoznavanja između pristalica nezavisnosti i unionista. Zvanično promovisanje simbola sa crnogorskim obilježjima u državne, 2005. godine izazvalo je oštre reakcije prosrpske opozicije u Crnoj Gori: optužbe su da se tim simbolima pokušava falsifikovati istorija Crne Gore i napraviti neprirodna distinkcija od Srbije, do onih da je crvena zastava sa dvoglavim orlom ratna, da je orao bio bijel a ne zlatan, te da je himnu „Oj, svijetla majska zoro“ napisao – kako kažu – ratni zločinac Sekula Drljević. Srpska opozicija uporno insistira na tome da te simbole treba promijeniti.
Oštru podjelu najbolje oslikava to da opozicija čak ni prilikom proglašenja Akta o nezavisnosti u parlamentu nije ustala na intoniranje himne. Međutim, u međuvremenu se dogodilo nekoliko situacija u kojima su predstavnici nekad najjače opozicione stranke – Socijalističke narodne partije – sa srpskim prefiksom, ali građanske orijentacije, ustali prilikom intoniranja. A javnosti je posebno upalo u oči to što se mitropolit Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori Amfilohije, kod građana mnogo više od političkih lidera simbol srpstva, na jednom skupu ustao i odao poštu državnoj himni.
U toku je donošenje novog ustava, gdje je vladajuća većina naznačila da bi bili spremni da srpskoj opoziciji djelimično izađu u susret tako što bi pristali da se dva sporna, posljednja stiha hitmne „Oj, svijetla majska zoro“, za koju dio javnosti tvrdi da ih je dopisao Sekula Drljević, promijene. Ali ništa više od toga.
Vojvodjani traže sebe i u simbolima
Krajem prošle godine, sa zgrade vojvođanske opštine Zrenjanin, skinuta su pokrajinska znamenja. To je bila prva mera koju je sprovela privremena uprava, u sastavu – Koštuničina Demokratska stranka Srbije, zatim Nova Srbija i Srpski pokret obnove, što je propraćeno velikim negodovanjem građana:
„Njih petorica poništavaju odluku Skupštine Vojvodine. To je sramota i poniženje za naš grad.“
„,Veliki legalisti‘ krše ustavi zakone više nego što je to radio Milošević.“
Reagovao je tada i predsednik Izvršnog veća Vojvodine Bojan Pajtić:
„Ukidanje simbola jedne regije, u ovom trenutku je jedan potpuno antievropski čin. Vojvodina ima pravo na svoje simbole, Vojvodina u ovom trenutku ima te simbole i svako je dužan da ih poštuje. „
U doba socijalizma Vojvodina nije imala svoje simbole, a to pravo joj je predviđeno omnibusom zakona iz 2001. godine. Istoričar Čedomir Antić smatra da je osnovni problem u tome što su iz vojvođanskih simbola uklonjena srpska obeležja:
„Promenjen je jedan stari grb koji je simbolizovao Vojvodovinu Srbiju odnosno Srpsku Vojvodinu tako što su mu oduzeta srpska nacionalna obeležja. Uklonjeni su i simboli Velikokikindskog distrikta. Prema mišljenju novih tvoraca vojvođanske nacionalne ideologije nisu bili dovoljno politički korektni, pošto na grbu Velikokikindskog distrikta jedna ruka drži tursku glavu za perče. „
Ipak, vojvođanska zastava je u osnovi srpska trobojka koja, kako se navodi u internet enciklopedijama, simbolizuje pripadnost Autonomne Pokrajine Vojvodine Republici Srbiji. Ima znatno prošireno plavo polje, na koje su smeštene tri žute petokrake, raspoređene u trougao, koje predstavljaju tri oblasti – Srem, Banat i Bačku. A podsećajući na zastavu Evropske unije, označavaju težnju Vojvodine ka evropskim vrednostima.
Problem sa simbolima u Vojvodini je razumljiv. Jer, kako navodi i sam Antić, novi ustav, kojim su vraćeni srpski simboli, nije dobio podršku većine građana Vojvodine.
Kada je reč o isticanju simbola manjinskih zajednica, problemi se javljaju na jugu Srbije, gotovo svakog 28. novembra, na Dan zastave, kada se intonira albanska himna i ističu albanske zastave.
Profesor ustavnog prava Bogoljub Milosavljević navodi da simboli manjina, po zakonu, ne smeju biti identični sa simbolima pojedinih zemalja.
S druge strane, predsednik Odbora za ljudska prava u Bujanovcu Šaip Kamberi kaže da albanska nacionalna zajednica ne može da menja svoje simbole:
„Crveno polje sa crnim dvoglavim orlom u sredini je nacionalni simbol Albanaca još iz vremena Skenderbega, znači negde od 15. veka. Taj simbol Albanci koriste svugde u svetu kao svoj nacionalni simbol. Slobodno se isticao i u bivšoj Jugoslaviji, za vreme komunizma, i u Bujanovcu i u Preševu.“
I na kraju, pitali smo građane kako izgledaju grb i zastava Srbije:
„Grb je dvoglavi orao. Zastava ima crvenu, belu i plavu boju, ali raspored ne znam.“
„Setim se samo Titove zastave: plavo-belo-crvene sa petokrakom. Toliko su se posle toga zastave menjale da više pojma nemam kakva je.“
„Ne znam stvarno.“
„Na grbu je onaj dvoglavi orao. A na zastavi mi nikada nije bio jasan raspored tih boja.“
Hrvatska izmedju bliže i dalje prošlosti
Iako je povijesni hrvatski grb „šahovnica“ bio i središnji dio grba Socijalističke republike Hrvatske, zamjena crvene zvijezde šahovnicom na hrvatskoj državnoj zastavi, a pogotovo zamjena zvijezde šahovnicom na policijskoj kapi, bila je u vrijeme disolucije Jugoslavije i osamostaljenja Hrvatske doživljena kod dijela hrvatskih Srba, koji su krenuli u pobunu, kao povratak ustaških simbola, dakle i režima, i kao definitivni argument za nepristajanje uz takvo stanje. Koliko je tu bilo racionalnih argumenata, a koliko manipulacije – za naš radio govori saborski zastupnik Samostalne demokratske srpske stranke Ratko Gajica:
„Ja ne mogu osporavati nadležnim organima Republike Hrvatske da odlučuju o svom znakovlju i zastavi i ja tu njihovu odluku poštujem. Devedesete godine su zapravo godine manipulacije i simbolima, i nije čudo što se to rasplamsalo u svakakve vrste sukoba. Ja sam zadovoljan što smo u ovom vremenu prešli u normalniju fazu.“
Govoreći o devedesetima, generalni sekretar Srpskog kulturnog društva „Prosvjeta“ Rade Dragojević, u izjavi za naš radio radije koristi termin „zloupotreba simbola“:
„Simboli su u to vrijeme bili definitivno zloupotrebljeni sa svih strana, i četiri ocila i šahovnica. S druge strane, ako smijem biti pametan pa se parafrazom pozvati na Waltera Benjamina koji je kazao da je svaki povijesni dokument ujedno i dokument zločina, jednako tako možemo reći da je svaki simbol, a pogotovo nacionalni, ujedno i simbol zločina. Postoji skup simbola koji su opće-čovječanski nedozvoljeni, a to su fašistički. A svi ovi naši nacionalni simboli, u svojoj povijesti imaju svoju pozitivnu i negativnu stranu, i mislim da ih u tom smislu treba afirmativno doživljavati i s jedne i s druge strane. Devedesetih, ti simboli su i s jedne i s druge strane bili zloupotrebljavani.“
U drugoj polovici devedesetih pa do pred koju godinu, bili su česti incidenti sa simbolima srpske manjine, o čemu smo redovito izvještavali. Vremena su se, na sreću, promijenila i krenulo se prema normalnosti, kažu naši sugovornici. Hrvatska zastava sa šahovnicom i grb ne izazivaju više indignaciju. Manjinske zajednice, tako i srpska, temeljem Ustavnog zakona o manjinama izabiru svoju zastavu, grb i himnu. Srpska zajednica izabrala je plavo-bijelo-crvenu zastavu bez ikakvih simbola, a za grb tek slijedi dogovor. Ratko Gajica:
„Te incidente sa zastavama i obilježjima smo imali prije dvije godine. Sada je to došlo u mirniju fazu. Sada imamo zastavu srpske manjinske zajednice, ali i češke. Svi znaju da to postoji, svi to uzimaju kao prirodnu stvar.“
Simbole manjine može se isticati na zgradi u kojoj manjinska udruga ili stranka ima sjedište ili skupove, u svečanim i drugim prigodama važnim za tu manjinu, a i – kada se primjerice radi o Srbima – u dane žalosti koji su proglašeni u Srbiji. Prošlotjedni izbori za manjinsku samoupravu bili su prigoda za isticanje zastave, a Rade Dragojević bio je kandidat u Zagrebu:
„Na zbornom mjestu gdje sam ja bio, bila je istaknuta zastava i nisam čuo da je bilo ikakvih incidenata. To je u svakom slučaju pokazatelj da je nastupilo vrijeme normalnosti. Čini mi se, ako mogu zaključiti, da će stvar biti normalna onog trenutka kad ljudi budu prema simbolima i znakovima ravnodušni. Onog trenutka kada ispod srpske zastave ili zastave SPC-a prođu a da se ni ne osvrnu, tog trenutka možemo konstatirati da smo ušli u sezonu normalnosti.“
